خطر کشاورزی ناپایدار برای منابع آبی خوزستان/ وجود ۳۰ مورد از ۳۴ بحران طبیعی در استان

به گزارش تجارت نیوز،

خوزستان از جمله استان‌هایی است که در سال آبی گذشته (از اول مهر 1402 تا پایان شهریور 1403)، در مقایسه با بلندمدت، بارندگی بیش از نرمالی داشته است. در عین حال، بر اساس پیش‌بینی سازمان هواشناسی، این استان پاییز گرم و خشکی را که با احتمال کاهش 30 تا 40 درصدی بازندگی همراه است، در پیش دارد.

آن‌گونه که محمد سبزه‌زاری، مدیرکل هواشناسی خوزستان، به ایسنا گفته است، این سازمان پیش‌بینی می‌کند دمای خوزستان در فصل پاییز به یک درجه بالاتر از نرمال برسد. به گفته او، با توجه به خروجی آخرین مدل‌های فصلی هواشناسی، شرایط بارش این استان نیز در ماه‌های مهر، آبان و آذر، زیر نرمال خواهد بود. این در حالی است که در همین بازه زمانی، بر اساس پیش‌بینی‌ها میزان بارندگی در حوضه‌های بالادست سدهای خوزستان نیز در استان‌های لرستان و چهارمحال و بختیاری کاهش می‌یابد. 

سبزواری بر لزوم مدیریت مصرف آب کشاورزی تاکید کرده و گفته است اگر مساحت زمین‌های زیر کشت بیش از حد باشد، استان دچار مشکل تامین آب می‌شود؛ بنابراین تنها ذخیره آب پشت سدها مطرح نیست و باید مصرف کشاورزی را مدیریت کرد. در آن صورت مشکلی برای تامین آب پیش نمی‌آید. 

درخواست برای اصلاح سطح الگوی کشت

در چنین شرایطی، سید محمد سادات ابراهیمی، نماینده مردم شوشتر و گتوند در مجلس، اخیراً از وزارت جهاد کشاورزی خواسته است که سطح الگوی کشت خوزستان را از 550 هزار به ۷۵۰ هزار هکتار اصلاح کند.

به گفته او، در صورت اصلاح الگوی کشت استان، کمبود کود و سوخت یارانه‌ای برای کشاورزان خوزستان رفع می‌شود.

این نماینده مجلس، خوزستان را «قطب کشاورزی کشور» توصیف و اعلام کرده است که سالانه ۱۷ میلیون تن محصول کشاورزی در این استان تولید می‌شود. 

آیا زمین‌های زیر کشت خوزستان افزایش می‌یابد؟

اما آیا تحقق احتمالی این درخواست به معنای افزایش زمین‌های زیر کشت استان خوزستان است؟ آن‌گونه که مهدی شادکام، کارشناس این حوزه، به تجارت‌نیوز توضیح می‌دهد، به طور قطعی نمی‌توان به این پرسش پاسخ مثبت یا منفی داد. 

به گفته مهدی شادکام، کارشناس مسئول الگوی کشت استان بوشهر، اطلاعات دقیقی از وسعت زمین‌های کشاورزی که در هر استان زیر کشت می‌روند در دست نیست و حتی برخی از داده‌ها متناقض است. 

او توضیح می‌دهد: «اجرای طرح الگوی کشت در کشور به سال‌های اخیر بازمی‌گردد و هنوز در مرحله آزمون و خطا قرار دارد. در نتیجه ممکن است سطوح زیر کشت ثبت‌شده در سال جاری، با بازه‌های قبل یا بعد آن تفاوت داشته باشد. اکنون سامانه‌ای به نام پهنه‌بندی طراحی شده است که کارشناسان سطوح زیر کشت را در آن ثبت می‌کنند و عددی در نهایت به دست می‌آید که گاهی با واقعیت منطبق نیست.»

شادکام می‌افزاید: «نهاده‌های کشاورزی، از جمله سوختی که به صورت یارانه در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد، وابستگی مستقیمی به وسعت سطوح زیر کشت دارد. در نتیجه ممکن است کشاوزران مساحتی بیشتر از واقعیت را اظهار کنند تا یارانه بیشتری به آنها تخصیص یابد.»

این کارشناس در عین حال تاکید می‌کند: «در کل، داده‌های موجود چندان دقیق نیستند و ممکن است واقعیت کمتر یا بیشتر از آنها باشد؛ در نتیجه اگر شخصی خواهان اصلاح الگو می‌شود، این امکان نیز وجود دارد که سال گذشته وسعت زمین‌های زیر کشت کمتر از واقعیت ثبت‌شده باشد و حال درخواست گوینده، واقعی شدن این عدد است.»

او عامل شرایط موجود را «کمبود بودجه» می‌داند و می‌‌افزاید: «کارشناسان در تلاش‌اند داده‌ها را در این زمینه واقعی کنند تا زیرساخت اطلاعاتی موضوع شکل بگیرد. در ادامه قرار است برنامه‌هایی برای تعدیل مصرف آب و انرژی و افزایش بهره‌وری منابع تولید مانند آب، خاک و نهاده‌ها تعریف شود. در این صورت است که می‌توان در ازای هر متر مربع آب، محصول بیشتری تولید کرد.»

شادکام ادامه می‌دهد: «با وجود اینکه تاکنون اقدامات خوبی انجام شده است اما بودجه و منابع مالی کافی برای اجرای طرح الگوی کشت در اختیار مجریان نیست. این در حالی است که هم مقامات سیاسی و هم متخصصان تاکید می‌کنند به دلیل محدودیت منابع آبی، تغییر اقلیم، خشکسالی و اهمیت امنیت غذایی، اجرای صحیح و کامل چنین طرحی ضروری است..»

به گزارش تجارت‌نیوز، در طرح الگوی زیر کشت قرار است بر اساس آمایش سرزمینی، وسعت زمین‌های کشاورزی که زیر کشت می‌روند و محصولاتی که در هر بازه زمانی بهتر است کاشته شوند، برای هر استان مشخص شود. اجرای این الگو برای کشاورزان اجباری نیست و برخی از کارشناسان خواهان تعریف سیاست‌های تشویقی و ضمانت اجرا برای آن هستند.

چنان‌که مجید نبی‌پور رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان پیش از این گفته بود، الگوی کشت بر اساس شاخص‌هایی چون «آب اختصاص یافته، شرایط اقلیمی، سازگاری گیاهان و مزیت نسبی مورد نیاز کشاورزان» تعیین می‌شود (خبرگزاری صداوسیما).

نگرانی فعالان محیط زیست خوزستان از تصمیمات اشتباه

در عین حال، با توجه به وضعیت فعلی منابع آبی در خوزستان، کارشناسان نگران هرگونه تصمیم اشتباهی هستند که وضعیت را بدتر کند. علی طهماسبی، فعال و دوستدار محیط زیست خوزستان، به تجارت‌نیوز می‌گوید این استان ظرفیت بارگذاری جدیدی را در مصارف آب کشاورزی ندارد. 

او درباره درخواست‌ها برای اصلاح الگوی کشت به همان نکته‌ای اشاره می‌کند که پیش از این نیز ذکر شد؛ در حالی که عدد ۵۵۰ هزار هکتار کنونی نیز مستندات دقیقی ندارد، مشخص نیست ۷۵۰ هزار هکتار چگونه محاسبه شده است.

طهماسبی توضیح می‌دهد: «در سال‌های گذشته و پیش از اینکه بخشی از طرح‌های سدسازی و انتقال آب کنونی اجرایی شوند، در واقع در زمانی که منابع آبی رودخانه‌های خوزستان از این استان خارج نشده بود، طرحی برای تبدیل خوزستان به قطب کشاورزی و اشتغال‌زایی تهیه شد. قرار بود بر مبنای آن، 550 هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی استان زیر کشت بروند. فاز نخست این طرح، به وسعت 300 هزار هکتار اجرایی شد اما مسائل مالی، چالش‌هایی برای تداوم مسیر ایجاد کرد.»

به گفته او، برآورده شده است که اجرای فاز دوم این طرح به بودجه‌ای در حدود ۹۰ هزار میلیارد تومان نیاز دارد و مشخص نیست منابع مالی آن چگونه قرار است تامین شود؛ ضمن اینکه منابع آبی اولیه این طرح به دلیل سدسازی‌ها از استان خارج شده است.

منابع آبی خوزستان ظرفیت بارگذاری بیشتر را ندارد

طهماسبی تاکید می‌کند که محیط زیست خوزستان در هر شرایطی، ظرفیتی برای بارگذاری بیشتر مصرف آب ندارد. او توضیح می‌دهد، ایران سالانه 400 میلیارد متر مکعب بارندگی دارد اما نگاه اشتباهی در میان برخی برنامه‌ریزان و مدیران کشور رواج یافته که همه این حجم باران را باید احصا و استفاده کرد؛ در حالی که بخشی از آن سهم محیط زیست است و حتی باید تبخیر و دوباره به باران تبدیل شود. 

این دوستدار محیط زیست اضافه می‌کند: «زمانی که در اوایل دهه ۶۰ طرح توجیهی فولاد مبارکه ارائه شد، از طراحان آن نقل می‌کنند که ایران در آن مقطع، سالانه حدود ۵۰۰ میلیارد متر مکعب بارش باران داشت و لازم بود کشور آن را مهار و استفاده کند. در حالی که محیط زیست چنین چیزی را نمی‌پذیرد و نمی‌توان همه حجم بارش‌های جوی را مصرف کرد. بخشی از این حجم باید به چرخه طبیعت بازگردد.»

هدررفت منابع آبی با اجرای نادرست طرح‌های کشاورزی

او ادامه می‌دهد: «مسئولان استان خوزستان درصدد هستند زمین‌هایی را که قرن‌ها بر اساس اقلیم استان به صورت دیم زیر کشت می‌رفتند، با روش‌های دیگر آبیاری کنند. از سوی دیگر، مجریان طرح‌های کشاورزی با اجرای اشتباه آنها، زمین‌هایی را که هزاران سال با رژیم‌های آبی سنتی آبیاری می‌شدند، از حقابه خود محروم کردند؛ در مقابل، منابع آبی را به خاک‌هایی تخصیص دادند که شوره‌زار بودند و بازدهی چندانی نداشتند.»

طهماسبی می‌افزاید: «حال نیز این نگرانی وجود دارد که مسئولان بدون توجه به پیش‌بینی‌ها در حوزه هواشناسی و تغییرات اقلیمی، طرح‌های جدیدی را در حوزه کشاورزی اجرایی کنند. در واقع آنها با گسترش کشاورزی ناپایدار و تغییر رژیم آبی، به انتظاراتی برای آینده دامن می‌زنند که توان تامین منابع آبی آن را ندارند.»

به گفته او، اگر راه‌حل احتمالی برای چنین مشکلاتی افزایش حفر چاه‌های عمیق، آن هم در حوضه آبخوانی باشد که همین امروز نیز با کسری آب مواجه است، وضعیت بیش از پیش نگران‌کننده می‌شود. 

وجود 30 مورد از 34 بحران طبیعی در خوزستان

به گزارش تجارت‌نیوز، در وضعیتی که حقابه تالاب‌های خوزستان تامین نمی‌شود و برخی از مناطق استان با خطر تنش آبی یا چالش کیفیت آب مواجه هستند، پیش از اجرای هرگونه طرحی که به منابع آبی بیشتری نیاز دارد، بررسی‌های دقیق کارشناسی الزامی است. 

از سوی دیگر، سید بهرام اندرزیان، رئیس مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، چندی پیش به ایرنا گفته بود، در مجموع ۳۴ بحران طبیعی در کشور شایع است که ۳۰ مورد آن از جمله سیلاب، خشکسالی، شوری آب و آفات مختلف، این استان را تهدید می‌کند. به گفته او، کشاورزی خوزستان بسیار شکننده است و تحت تاثیر کمبود آب و خشکسالی‌های متناوب قرار دارد؛ در نتیجه باید با تحقیقات کاربردی و اجرای صحیح  الگوی کشت، از تنش‌های این حوزه عبور کرد.