بیم و امیدهای یک ابتکار کاملا اروپایی

هرچند که نزدیک به یک ماه پیش چند دیپلمات اروپایی در گفت‌وگو با رسانه‌های متعدد خبر شکل‌گیری این ساز و کار تازه را اعلام کرده بودند اما این سخنان فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا پس از نشست وزرای خارجه ایران و 1+4 در نیویورک بود که جنبه رسمی به تولد این ساز و کار ویژه بخشید. تولد این ساختار در روزهای نخست پیش از آنکه کارشناسان را به واکاوی جزییات اجرایی شدن آن برای ایران تشویق کند به عنوان دهن کجی اروپا به تحریم‌های یک جانبه امریکا مطرح شد.

به گزارش تجارت‌نیوز، با نزدیک شدن به زمان بازگشت دسته دوم تحریم‌های هسته‌ای ایران در اوایل نوامبر، ابعاد بیشتری از جزییات اجرایی این سازوکار رونمایی شد و همزمان همه به دنبال پاسخگویی به این سوال هستند که این طرح در میدان اجرا تا چه اندازه می‌تواند تحریم‌های ثانویه و یکجانبه امریکا علیه ایران را بی‌اثر کند؟ در پاسخ به این سوال دو فرضیه بدبینانه و خوش‌بینانه وجود دارد. براساس فرضیه بدبینانه، این سازوکار نمی‌تواند از پس تحریم‌های پیچیده امریکا برآید و این تلاش اروپا هم حکم «آواز دهل شنیدن از دور خوش است»، را دارد. در فرضیه خوش‌بینانه، اهل فن به جزییات اجرایی امیدوار هستند و می‌گویند که حساب با کاربرد ویژه می‌تواند رابطه ایران با بانک‌ها و کمپانی‌های کوچک و حتی متوسط را حفظ کند.

ابتکار کاملا اروپایی برای حفظ رابطه تجاری با ایران

زمانی که دونالد ترامپ در هشتمین روز از ماه مه از برجام خارج شد، تروییکای اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) اعلام کردند که تامین منافع ایران از برجام را تضمین خواهند کرد. با تشدید فضای منفی روانی پیرامون کار اقتصادی با ایران، کمپانی‌ها و شرکت‌های بزرگ اروپایی مانند توتال رفتن را به ماندن در بازار ایران ترجیح دادند لذا اندک اندک مشخص شد که تداوم حیات برجام در حالی که امریکا بیرون گود ایستاده باشد به همکاری شرکت‌ها و بانک‌های کوچک و متوسط با ایران بستگی دارد.

سایت المانیتور درباره هدف از ایجاد «اس پی وی» می‌نویسد: «مالکیت این حساب با کاربرد ویژه در اختیار دولت‌های اروپایی به صورت شراکتی خواهد بود و از همین منظر این حساب، واسطه و میانجی میان ایران و اتحادیه اروپا خواهد بود. امریکا از بالاترین قدرت نفوذ بر نقل و انتقال‌های مالی بر پایه دلار برخوردار است و به نظر می‌رسد که حساب با کاربرد ویژه به گونه‌ای طراحی شده که میزان نقل و انتقال‌های مالی را از مسیر ساختار مثلثی تهاتر به کمترین میزان برساند. حساب با کاربرد ویژه در حقیقت واسطه مالی و بازرگانی برای صادرات و واردات میان اتحادیه اروپا و ایران خواهد بود و البته سایر کشورهای غیراروپایی نیز که به دنبال رابطه تجاری با ایران باشند می‌توانند از این ساز و کار ویژه استفاده کنند که همین مساله بر تنوع داد و ستدهای میان ایران و کشور طرف معامله می‌افزاید.»

المانیتور در مقام ساده نویسی توضیحات اقتصادی داده شده در این نوشتار می‌نویسد: «مثلا ایران محصولات پتروشیمی به کشور الف صادر می‌کند، درآمد حاصل از این فروش از طریق حساب با کاربرد ویژه پرداخت می‌شود و سرمایه حاصل شده، سپرده‌گذاری می‌شود. در مرحله بعد، مثلا ایران از کشور تامین‌کننده اروپایی تجهیزاتی را وارد می‌کند و صورت حساب آن را از مسیر حساب با کاربرد ویژه می‌پردازد. در نتیجه این ابتکار که به نوعی تهاتر کالا به کالاست لزومی ندارد که حساب با کاربرد ویژه برای تمام صادرات و واردات‌های انجام پذیرفته درگیر نقل و انتقال‌های مالی شود.»

یکی دیگر از حسن‌های کار ایران و اروپا با حساب با کاربرد ویژه این است که از آنجا که این حساب احتمالا به یک یا چند بانک مرکزی اروپایی متصل خواهد شد، نیازی به اتصال به سوییفت ندارد و در چنین شرایطی امکان محدودسازی نقل و انتقال‌های میان ایران و سایرین از سوی امریکا آنگونه که در فاصله سال‌های 2012 تا 2016 انجام شد، وجود نخواهد داشت. در این چرخه میان ایران و هر کشور خریدار یا فروشنده اروپایی یا غیراروپایی هم از دلار خبری نخواهد بود. در شرایطی که همه‌چیز طبق برنامه‌ریزی پیش برود، حساب با کاربرد ویژه یا همان اس‌پی وی، اصلی‌ترین نهاد اروپایی خواهد بود که با بانک و نهادهای ایرانی تعاملات مالی مستقیم برقرار می‌سازد.همین مساله می‌تواند توجه وزارت خارجه و خزانه داری امریکا را جلب کند و در نتیجه آنها تمام تلاش خود را برای تحریم این نهاد نیز به کار خواهند گرفت.

در چنین شرایطی که امریکا تلاش کند دامنه تحریمی خود را بر این حساب نیز بگستراند، باز پای اراده سیاسی اروپا به میان خواهد آمد و اینکه دولت‌های اروپایی تا کجا می‌خواهند و می‌توانند مقابل تحریم‌های یک‌جانبه و فرامرزی امریکا بایستند. به گزارش المانیتور، چالش کلیدی اروپا در این مسیر تامین امنیت این ساز و کار و همچنین محافظت از بانک‌ها و شرکت‌های اروپایی خواهد بود که قرار است از این مسیر با ایران کار کنند.

تمرکز بر کمپانی‌های متوسط و کوچک

المانیتور در ادامه این گزارش تفصیلی به سوال کلیدی‌تر دیگری هم پاسخ می‌دهد و آن این است که ایران و سایرین چه واکنشی نسبت به تولد حساب با کاربرد ویژه خواهند داشت؟ ایرانی‌ها این ابتکار را نشانه تعهد سیاسی و شجاعتی می‌دانند که اروپایی‌ها برای حفاظت از برجام از خود نشان داده‌اند اما یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌های آنها این است که حساب با کاربرد ویژه و کلمه تهاتری که عمدتا برای ساده‌سازی توضیح آن ارایه می‌شود، در افکار عمومی به برنامه نفت در برابر غذا تعبیر نشود.

چالشی که تروییکای اروپایی با آن رو به رو هستند تشویق کمپانی‌های کوچک و متوسط برای حضور در ایران است. وسعت دامنه تحریم‌های فرامرزی امریکا بسیاری از کمپانی‌ها را ترسانده لذا نحوه تشریح عملکرد حساب با کاربرد ویژه باید به گونه‌ای باشد که به نگرانی کمپانی‌های کوچک و متوسط اروپایی پایان دهد.

در حالی که ایران و حتی اروپایی‌ها بر کمک‌های روسیه و چین به حفظ منفعت تجاری ایران در نبود امریکا در برجام حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند، تولد حساب با کاربرد ویژه برای مسکو و پکن هم یک موهبت است. در حقیقت این دو کشور که روند تعامل مالی با ایران از طریق پول‌های رایج خود را آغاز کرده‌اند می‌توانند این مسیر را با استفاده از حساب با کاربرد ویژه تسهیل کنند و البته استفاده روسیه و چین از این نهاد مالی در مالکیت اروپایی‌ها می‌تواند به اجرای این ساز و کار در میدان عمل هم کمک بیشتری بکند.

شاید کافی نباشد

ریچارد نفیو، معمار امریکایی تحریم‌های یکجانبه و چندجانبه واشنگتن علیه تهران، پس از اظهارات فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا درباره این ساز و کار ویژه در توضیح فرصت‌ها و چالش‌های این ساز و کار نوشت: حساب با کاربرد ویژه (اس‌پی‌وی) نه یک راهکار کامل برای حل مشکلات اقتصادی ایران است و نه آنقدر ساده و دم دستی که امریکا بتواند به راحتی بر آن غلبه پیدا کند. این ساز و کار ویژه قطعا کار کمپانی‌ها و شرکت‌های کوچک و متوسط با ایران را تسهیل می‌کند و اگر تعداد این کمپانی‌ها کافی باشد این حساب با کاربرد ویژه می‌تواند کمک معناداری به تهران باشد.

با این وجود اگر خود را جای اتحادیه اروپا در این تدبیر جدید قرار دهید می‌بینید که اولین مسوولیت یا چالش شما باید پیدا کردن کمپانی‌هایی باشد که حاضر به کار با ایران با وجود تحریم‌های امریکا باشند. در صورتی که اروپا نتواند این تعداد کمپانی را بیابد این ساز و کار ویژه هم چیزی بیش از یک شوآف نخواهد بود.

ریچارد نفیو در بخش‌هایی از تحلیل خود نسبت به این ساز و کار ویژه می‌نویسد: «چه سطح تجاری برای ایران راضی‌کننده و کافی خواهد بود؟ در این مرحله هیچ کس نمی‌تواند پاسخ قطعی به این سوال بدهد. بی‌شک اگر ایران در برجام باقی مانده و به تعهداتش عمل کند، روسیه و چین برای کمک به ایران اقدام‌های کافی را انجام خواهند داد. البته که سیاستمداران ایرانی چندان با روی گشاده از این سازو کار ویژه حتی اگر کافی باشد استقبال نمی‌کنند اما باید همچنان منتظر ماند و دید که توان اجرایی این ساز و کار تا چه اندازه است.

از سوی دیگر امریکا بسیار نگران این خواهد بود که اقدام‌های بازماندگان در برجام به اندازه‌ای کافی باشد که ایران دوباره به پای میز مذاکره بازنگردد و البته گزینه مطلوب برای ترامپ این است که فشارهای امریکا بر ایران برای وادار کردن تهران به گفت‌وگو با فشارهای دیگران بر ایران همزمان باشد تا به ظن واشنگتن راه تنفسی برای ایران باقی نماند. به زبان ساده‌تر می‌توان گفت که ترامپ برای رسیدن به آرزوهایش در استراتژی فشار حداکثری بر ایران به اجماع بین‌المللی نیاز دارد. شاید به همین دلیل است که امریکایی‌ها از این سیستم مستقل مالی که برای ایران راه‌اندازی شده خشمگین هستند و البته می‌دانند که می‌توانند افراد حقیقی یا حقوقی را که پیرامون این نهاد می‌چرخند را وارد چرخه تحریمی خود کنند. بطور خلاصه می‌توانم بگویم که حساب با کاربرد ویژه شاید بتواند به کمک اروپا در این مقطع بحرانی در رابطه با ایران از حیث برجام بیاید اما این کمک چندان قابل توجه نخواهد بود.»

برقراری سایه تحریم‌های امریکا

درمیان رسانه‌های منطقه‌ای که به سراغ بررسی اما و اگرهای حساب با کاربری ویژه (اس‌پی‌وی) رفته‌اند سایت Al Bawaba مستقر در اردن تحلیل جامع‌تری در این خصوص ارایه کرده و نوشته است: «در سیستم کاری حساب با کاربری ویژه با اسکناس و وجه نقد سر و کار چندانی نخواهد بود و در این میان از دلار نیز خبری نیست اما این الزاما بدان معنا نیست که کمپانی‌هایی که در این نقل و انتقال‌ها با ایران درگیر هستند از تحریم‌های امریکا در امان خواهند بود.»

ریچارد نفیو در این باره به ما می‌گوید: اس پی وی یک راهکار ابداعی برای پاسخ دادن به این سوال است که چگونه در حالی که بانک‌ها از ترس تحریم‌های امریکا دست به نقل و انتقال‌های مالی برای ایران نمی‌زنند، پول حاصل از تجارت با ایران را به گردش درآوریم. اما در این ساز و کار باز هم برای این سوال اساسی که چگونه به کمپانی‌هایی که از کار با ایران واهمه دارند، اطمینان خاطر بدهیم، پاسخی وجود ندارد.

تحریم‌های یک جانبه و فرامرزی امریکا فقط نقل و انتقال‌های مالی را شامل نمی‌شود بلکه کالاها و جابه‌جایی‌های مربوط به آنها را هم دربرمی‌گیرد. بنابراین می‌توان گفت که اس پی وی برای حل مشکل غیاب سرمایه‌گذاری‌های کلان در ایران پس از خروج امریکا از برجام راهی ندارد.

نقش مکمل بانک‌های مرکزی اروپا

این رسانه عرب زبان در ادامه به سابقه تحریمی ایران اشاره کرده و نوشته که فرق تحریم‌های این دوره با سال‌های 2012 تا 2016 این است که در آن زمان اروپا نیز به جبهه امریکا برای تحریم ایران پیوسته بود اما هم‌اکنون اروپایی‌ها نه تنها کنار امریکا نیستند بلکه تلاش می‌کنند رابطه تجاری خود با ایران را حفظ و حتی در صورت امکان توسعه ببخشند. راه دیگری که اروپایی‌ها به آن فکر می‌کنند انجام نقل و انتقال‌های مالی از طریق بانک‌های مرکزی است اما میزان کارآیی این روش نیز به این بستگی دارد که ترامپ تا چه اندازه در تحریم ایران پیگیر باشد.

برخی کارشناسان اعتقاد دارند که یکی از سناریوهای پیش روی ایران و اروپا این است که یک یا چند بانک مرکزی اروپایی وارد تعامل با بانک مرکزی ایران شوند تا کانال نقل و انتقال‌های مالی به یورو را حفظ کنند. در این مسیر هم ایران و اروپا دوجانبه یا باواسطه‌گری چین می‌توانند اقدام کنند. با این وجود این مکانیسم هم محدودیت‌های خودش را دارد و به عنوان مثال تحریم‌های امریکا می‌تواند این مکانیسم را هم شامل شود. هرچند که اقدام به تحریم بانک مرکزی اروپایی رفتار پرریسکی برای امریکایی‌هاست اما با توجه به سابقه تصمیم‌گیری ترامپ دور از ذهن نیز نیست.

مهم، فروش نفت ایران است

با این وجود می‌توان گفت که «حساب با کاربری ویژه» برخی از محدودیت‌های تهران را هم می‌تواند دور بزند. در دوره تحریم برای کشوری که هدف این تحریم قرار گرفته، ابعاد یک کمپانی یا بانک مهم است. کمپانی‌های بزرگ عمدتا در برابر تحریم‌ها آسیب‌پذیرتر هستند چرا که نمی‌توانند از خیر بازار بزرگ کار در امریکا بگذرند. در نهاد مستقلی که اروپا برای کار با ایران راه انداخته نیز همه به دنبال یافتن این سوال هستند که آیا می‌توان کمپانی‌ای را یافت که خلاف مسیر آب حرکت کند. کارشناسان اعتقاد دارند که اس‌پی‌وی تفاوتی در امتناع کمپانی‌های بزرگ از کار با ایران ایجاد نمی‌کند اما تمرکز آن روی جلب نظر کمپانی‌های متوسط و کوچک است.

کمپانی‌هایی که یا مراوده‌های مالی چندانی با امریکا یا در امریکا ندارند یا میزان این معامله‌های آنها به اندازه‌ای ناچیز است که بتوانند از آن چشم‌پوشی کنند. اروپا باید ببیند که آیا می‌تواند نمای این نهاد را به گونه‌ای معماری کند که برای کمپانی‌های متوسط و کوچک مایل به کار با ایران جذاب باشد؟ حساب با کاربری ویژه می‌تواند به کمک بخش‌هایی از صنعت ایران بیاید اما هنوز مشخص نیست که آیا کارآیی این سیستم به گونه‌ای خواهد بود که فروش نفت ایران پس از آغاز دور جدید تحریم‌های یکجانبه امریکا تغییر چندانی نکند. ایران همواره اعلام کرده که حفظ نسبی فروش نفت آن و توان برای انتقال درآمد حاصله از این فروش اصلی‌ترین انگیزه‌ای است که می‌تواند تهران را در برجام نگه دارد.

اروپا بسیار مایل به کشف و شهود راه‌های متفاوت برای تقویت یورو در عرصه بین‌المللی است و از اینکه بتواند گزینه‌های متفاوت برای میزان کارآیی هر کدام از آنها در زیر سوال بردن ارزش دلار را آزمایش کند خرسند به نظر می‌رسد. در حقیقت اروپایی‌ها با اصرار بر حفظ برجام با یک تیر دو نشان می‌زنند و این استقلال بازارهای جهانی از دلار همان چیزی است که روسیه و چین هم از آن استقبال می‌کنند. شاید اروپایی‌ها در این مرحله آنطور که باید و شاید نتوانند اس پی وی را برای منتفع شدن کامل ایران به راه بیندازند اما مساله اینجاست که هر بار ترامپ در یک حرکت یاده‌روی می‌کند این ارزش دلار است که در سطح بین‌المللی کاهش پیدا می‌کند.

منبع:روزنامه اعتماد