سالانه ۵۶ میلیارد دلار خسارت فرسایش خاک‌های ایران

به نقل از ایرنا، تغییر اقلیم، کاهش بارش‌ها، بهره‌برداری بی‌رویه انسان از طبیعت، تخریب پوشش گیاهی و دامداری سنتی و استفاده بیش‌ازحد دام‌ها از مراتع از عمده عوامل فرسایش خاک در ایران به شمار می‌روند. بر پایه آمار موجود، فرسایش خاک در ایران سالانه به 2 میلیارد تن می‌رسد.

فرسایش هر تن خاک، خسارتی معادل 28 دلار در پی دارد. بنابراین، در یک برآورد مشخص می‌شود که حدود 56 میلیارد دلار خسارت ناشی از فرسایش خاک در ایران است. معضلی که کارشناسان محیط‌ زیست آن را تایید و وضعیت فرسایش خاک را بحرانی توصیف کردند.
محمدرضا اختصاصی رییس انجمن علمی مدیریت و کنترل مناطق بیابانی ایران و مدرس دانشگاه، بهلول علیجانی پدر علم اقلیم‌شناسی ایران و منوچهر گنجی دبیر ستاد توسعه فناوری آب، خشک‌سالی، فرسایش و محیط زیست در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا به راهکارهای جلوگیری از فرسایش خاک و مبارزه با بیابان‌زایی اشاره کردند.

مبارزه با بیابان‌زایی، نیازمند همکاری نهادها و سازمان‌ها

رییس انجمن علمی مدیریت و کنترل مناطق بیابانی ایران و مدرس دانشگاه وضعیت فرسایش خاک در ایران را بحرانی توصیف کرد و گفت: بدون در نظر گرفتن آمار فرسایش بادی در کشور، رقم فرسایش خاکی به حدود 14 تن در هکتار در سال می‌رسد. بنا بر مطالعات صورت گرفته، فرسایش بادی نیز به طور تقریبی همین میزان را در سال شامل می‌شود. وسعت زیاد عرصه‌های مناطق خشک و بیابانی باعث شده تا فرسایش بادی در ایران کمتر از فرسایش آبی نباشد. نتیجه این نوع فرسایش را در افزایش پدیده ریزگردها می‌بینیم.

کشور ایران، افزون برقرار گرفتن روی کمربند زلزله و خشک‌سالی، روی کمربند فرسایشی دنیا نیز قرارگرفته است که همین مساله باعث تشدید وضعیت فرسایش در کشور شده است. اختصاصی در این باره گفت: بحران تازه‌ای که محیط زیست ایران با آن دست‌به‌گریبان است، مساله نشست زمین ناشی از خشک‌سالی و فرسایش خاک است. اکنون این پدیده در بسیاری از دشت‌های ایران به دو شکل شکاف یا فروچاله بروز یافته است. همچنین، دشت‌های ورامین، مشهد، یزد، نهاوند و ابرقو نیز اسیر این پدیده شده‌اند.
استخراج و مصرف نادرست آب عامل اصلی ایجاد شکاف و فروچاله‌ها در دشت‌های ایران است که وضعیت حاد در برخی مناطق کشور را به وجود آورده است.

این مدرس دانشگاه گسترش بیابان‌زایی در کشور را نتیجه اقدامات ناهماهنگ و نادرست سازمان‌ها و مراکز تصمیم‌گیری و همچنین در نظر نگرفتن آمایش سرزمین در برنامه‌های توسعه‌ای عنوان کرد و راهکار مقابله با آن را حرکت تیمی و انسجام مدیریتی دانست.

رییس انجمن علمی مدیریت و کنترل مناطق بیابانی ایران در ادامه، فعالیت‌های صورت گرفته در حوزه مبارزه با فرسایش خاک طی سال‌های اخیر را اگرچه کارآمد عنوان می‌کند اما معتقد است: نبود انسجام سازمانی و استفاده نکردن از تجارب گذشته باعث صرف هزینه‌های بی‌فایده در این راه شده است.
بسیاری از عرصه‌های خاکی ایران، ظرفیت‌های بیولوژیکی خود را از دست داده‌اند و نمی‌توان حتی برای درختکاری از آن‌ها استفاده کرد.

این کارشناس محیط زیست راهکار جدی و کارآمد مبارزه با بیابان‌زایی و فرسایش خاک را در انسجام و عملکرد هماهنگ سازمان دولتی و سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) دانست و تصریح کرد: همکاری و اجماع سازمان در اجرای پروژه‌ها در کنار به‌کارگیری نیروهای بومی به مراتب پایدارتر خواهد. این در حالی است که پس از مدتی پیمانکاران، طرح‌های اجراشده را رها می سازند.

ساکنان بومی مناطق، تنها عامل حفظ طرح‌های اجراشده در منطقه‌اند چرا که مدیریت منطقه‌ای در اهواز از مکانی مانند تهران باعث ناپایدار شدن طرح خواهد شد.

مدیریت درست منابع آبی؛ مانعی بر سر راه فرسایش خاک

علیجانی پدر علم اقلیم‌شناسی ایران نیز در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا مناسبت‌ترین راه مقابله با بیابان‌زایی و فرسایش خاک را صرفه‌جویی در مصرف آب و مدیریت درست منابع آبی بیان کرد .
این کارشناس محیط زیست در ادامه عامل اصلی بیابان‌زایی در کشور را تغییر اقلیم و کاهش بارش برشمرد و تصریح کرد: یکی از آثار گرمایش هوا، تغییر مسیرهای سیستماتیک باران‌زا است. تا پیش از این، سیستم‌های باران‌زا از مناطق جنوبی‌تر به کشور وارد می‌شدند اما به دلیل گرم شدن هوا اکنون بادهای غربی عقب‌نشینی کرده‌اند و سیستم‌های بارانی به سمت عرض‌های شمالی پیشرفته‌اند در نتیجه مناطق مرکزی که ذاتا مناطق خشکی بودند، اکنون نیز بارش کمتری را شاهدند.

توسعه سکونتگاه‌های انسانی اصلی‌ترین عامل تخریب پوشش گیاهی است و باعث شده مناطقی که پیش از آن نیز خشک بوده، خشک‌تر و بیابانی شوند. پس از این وضعیت، خاک در اثر نبود پوشش گیاهی سست شده و با یک باد در هوا جابه‌جا می‌شود.

مصرف بهینه و جلوگیری از تبخیر آب، صرفه‌جویی و درست مصرف کردن، توصیه پدر علم اقلیم‌شناسی ایران برای جلوگیری از بیابان‌زایی و فرسایش خاک است.

بنا بر گفته علیجانی، تنها راه نجات ایران از بیابان‌زایی، خشک‌سالی و فرسایش صرفه‌جویی و مصرف در حد استاندارد است.

فرسایش، چشم‌انتظار تصویب لایحه حفاظت از خاک

لایحه جامع خاک اواخر سال 1388 توسط دولت تدوین شد. این لایحه که سرانجام به تایید کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس دهم رسید در انتظار بررسی در صحن علی مجلس و تصویب است. در یکی از بندهای این لایحه بر پیشگیری و کنترل تخریب، فرسایش خاک و تبعات آن (کاهش حاصلخیزی، تولید، رسوب و آلودگی منابع آب و تقاطیر آن) تاکید شده است. از نگاه کارشناسان تصویب این لایحه کمک قابل‌توجهی به بیابان‌زدایی و کاهش فرسایش خاک در کشور خواهد کرد.

دبیر ستاد توسعه فناوری آب، خشک‌سالی، فرسایش و محیط زیست در گفت‌وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، درباره تصویب لایحه حفاظت از خاک در مجلس ابراز امیدواری کرد.

گنجی، اقدام‌های صورت گرفته در سه دهه گذشته برای جلوگیری از فرسایش خاک را اثربخش اما ناکافی دانست و گفت: با توجه به مساله تغییر اقلیم و حرکت الگوی آب‌وهوا به سمت خشک‌سالی باید بر فعالیت‌های مقابله با بیابان‌زایی و جلوگیری از فرسایش خاک سرعت بخشید. لازمه این نیز توجه جدی سیاست‌گذاران، قانون‌گذاران و مجریان است.
این کارشناس محیط زیست، از بین رفتن پوشش گیاهی، مدیریت‌های نادرست در حوزه کشاورزی، استفاده بیش از حد از ظرفیت مراتع و چرای دام، بهره‌برداری‌های نامناسب از منابع آبی، آبیاری با آب‌های شور و دست‌کاری‌های بی‌حساب‌وکتاب خاک از مهم‌ترین عوامل فرسایش خاک در کشور به شمار می‌رود.
خشک‌تر و گرم‌تر شدن هوا و همچنین، افزایش تبخیر، وضعیت نامناسب فرسایش خاک را در کشور تشدید می‌کند و باید گفت: این شرایط اکنون در وضعیت بحرانی قرار دارد.

شناخت دقیق از شرایط اکولوژیکی مناطق بیابانی، برآورد دقیق میزان فرسایش خاک هر منطقه، پایش دوره‌ای فرسایش خاک، برقراری تعادل میان دام‌ها و مراتع، رواج دامداری صنعتی، ایجاد بادشکن‌ها، مالچ پاشی و تصویب لایحه حفاظت از خاک ازجمله راهکارهای مقابله با فرسایش خاک از نگاه این کارشناس است.