تنوع سنت‌های نوروزی در اقلیم پهناور ایران

نوروز یکی از زیباترین آیین‌های ایران زمین به شمار می‌رود که در بردارنده رسم و رسوم‌های فراوانی است که هر کدام از آن‌ها می‌توان یاری بخش جامعه از نظر یگانگی، استمرار انسجام جمعی و افزایش سرمایه اجتماعی باشد و این مهم از نقش بی بدیل نوروز به عنوان سنتی کهن حکایت دارد.

به گزارش تجارت‌نیوز ، اقوام ایرانی درهر کجای این مرز و بوم با عشق و علاقه‌ای خاص نوروز را پاس می‌دارند و با بهترین رسوم، نخستین روزهای بهار را به عنوان فصل شکوفایی جشن می‌گیرند اما به فراخور اقلیم و جغرافیای متفاوتی که کشور از آن برخوردار است، رسوم متنوعی را می‌توان مشاهده کرد و این از جاذبه‌های کم نظیر نوروز در ایران محسوب می‌شود.

مراسمی چون خرید سال نو، چهارشنبه سوری، خانه تکانی، سفره هفت سین، دید و بازدیدهای عید، سیزده به در و … همگی از کهن‌ترین سنت‌هایی محسوب می‌شود که مردم مناطق مختلف ایران آن را به شکل‌های مختلف به جای می‌آورند.

برخی از این سنت‌ها در مناطقی از کشور شکل خاصی برگزار می‌شود. به عنوان مثال در ترکمن صحرا در آستانه عید نوروز، بافتن نخ سیاه و سفید و گذاشتن اسپند در لابه لای آن به عنوان نظر چشم و اجرای بازی‌های محلی مرسوم است.

در جنوب ایران به ویژه در بوشهر، تدارک دیدن سفره هفتمیم علاوه بر سفره هفت سین، جزو آداب و رسوم نوروزی آن خطه از کشور به شمار می‌رود که هفتمیم شامل میگو، ماهی، مسقطی، مرغ، ماست، مربا و میوه است.

در نقاطی از استان گیلان حلوای مخصوص آخرین پنج شنبه سال مرسوم است. همچنین در بسیاری از مناطق ایران در آستانه نوروز مراسم سمنو پزان در میان همسایگان و اقوام به عنوان رسمی دیرپا به شمار می‌رود که به منظور شیرین کام شدن و شادی انجام می‌شود.

همه این آیین و مناسک نشان از علاقه و الفت مردم ایران به برپایی رسم‌های قدیمی است که برای انها خوش یمن و مبارک محسوب می‌شد.

«علیرضا شریفی یزدی» پژوهشگر و جامعه شناس پژوهشکده خانواده معتقد است نوروز شناسنامه و وجه مشترک اقوام آریایی به شمار می‌رود که حتی فراتر از مرزهای جغرافیایی ایران به طور بسیار متنوع، گسترده شده است. در ادامه گفت وگوی پژوهشگر گروه اطلاع‌رسانی در ارتباط با آیین نوروزی اقوام در نواحی مختلف ایران با وی می‌خوانیم.

گستردگی برگزاری آیین نوروزی در جغرافیای ایران

مراسم نوروز وجه مشترک میان اقوام آریایی به شمار می‌رود. به عبارت دیگر از نشانه‌های اشتراکی است که در حوزه فرهنگ ایران زمین از آن یاد می‌شود، فرهنگی که با مرزهای جغرافیایی و سیاسی امروز متفاوت است، چرا که مرزهای فرهنگی ایران، بزرگ‌تر از چیزی است که امروز تحت عنوان کشور ایران شناخته می‌شود و به برخی کشورهای دیگر نیز می‌رسد. این خاصیت فرامنطقه ای نوروز از جهاتی بسیار قابل درنگ و تامل است.

بنابراین ضمن اشتراک‌های زیاد در این زمینه، مختصر تفاوت‌هایی هم بر پایه فرهنگ و جغرافیای مناطق گوناگون کشور و باتوجه به حوادث تاریخی که برای مردم هر منطقه رقم خورده، در شیوه برگزاری این آیین کهن به وجود آمده است.

در استان‌های آذربایجان، کردستان، کرمانشاه و ایلام در شب نوروز از روشن کردن آتش به عنوان نمادی از زدودن ناپاکی‌ها استفاده می‌کنند و سنت چهارشنبه سوری به عنوان آیین خاص مورد توجه نیست.

اجرای این آیین را در آخرین روز اسفند و در آستانه عید نوروز در این مناطق می‌توان مشاهده کرد که مردم به ویژه در پشت بام‌ها و در معابر عمومی اقدام به روشن کرن آتش می‌کنند و این وجه ممیز مناطق کردنشین با دیگر مناطق ایران در ارتباط با نوروز است.

از جمله دیگر مراسمی که هنوز در برخی مناطق ایران به شکل واقعی و صوری انجام می‌شود، آیین «میر نوروزی» است که در گذشته در بسیاری از نقاط ایران دیده می‌شد.

در گذشته‌های دور، در مناطق کردنشین و لرنشین به معنای واقعی شخصی در ایام نوروز به عنوان حاکم موقت قرار می‌گرفت و بقیه مکلف به اجرای دستور او بودند.

دیده می‌شود که امروز هم در برخی مناطق کردنشین به ویژه منطقه اورامان در شهرستان پاوه استان کرمانشاه و برخی مناطق روستایی دیگر، این آیین همچنان ادامه و قابلیت اجرا دارد.

این مناطق به جهت کوهستانی و صعب العبور بودن حدود چهار سده پس از ورود اسلام به ایران، مسلمان شدند و به همین دلیل نیز امروزه این رسم و رسوم و آیین پیش از اسلام در این مناطق پررنگ‌تر است.

جنوب ایران و چگونگی برگزاری آیین نوروزی

می‌توان گفت مناطق مختلف کشور از آب و هوایی که مختص آن منطقه به شمار می‌رود نیز تا حدودی تبعیت می‌کنند.

مناطق جنوبی ایران مانند بوشهر، مناطقی از خوزستان، استان هرمزگان و مناطق جنوبی استان کرمان مانند کهنوج، منوجان، قلعه گنج، اسلام آباد و … برای نوروز مراسم خاص خود را دارند.

کپر بستن از جمله این سنت‌ها به شمار می‌رود که از گذشته‌ها در میان آنها رسم بود. در شب عید، کپری را آماده می‌کنند که بیشتر از الیاف خرما و نوعی گیاه بیایانی تهیه می‌شود.

آن‌ها روز نخست نوروز را در این کپر به سر می‌برند چون این مناطق در گذشته دارای ساختمان برای زندگی به شکل کنونی نبود و بیشتر مردم کپرنشین بودند. امروزه هم این مساله را می‌توان در میان مردم جنوب کشور مشاهده کرد.

در عید نوروز حتی برخی افرادی که خانه‌های جدید و امروزی دارند، این کپر را در حیاط خود برپا می‌کنند و 13 روز نوروز را در داخل آن سپری می‌کنند.

البته شرایط آب و هوا هم این اجازه را به آن‌ها می‌دهد چون معتدل‌ترین دما و شرایط اقلیمی در آن مناطق در نوروز است و پس از آن هوا رو به گرم شدن می‌گذارد.

مناطق مرکزی و برگزاری آیینی هماهنگ بر جغرافیای کویری

در نواحی میانی کشور نیز رسم و رسوم ریشه در سنت‌های دیرین دارند. به عنوان مثال اجرای جشن‌های پهلوانی، آیین مربوط به پربار شدن محصولات کشاورزی و بارش باران در فصل بهار و … همگی ریشه در اقلیم این مناطق دارد.

با بررسی مناطق مرکزی ایران مانند شمال کرمان همچون زرند، رفسنجان و سیرجان، استان فارس، اصفهان، استان مرکزی، کاشان، سمنان و مناطق همسایه آن‌ها می‌توان مشاهده کرد که برگزاری آیین نوروز بیشتر به شکل امروزی است و وجه ممیز خاصی با دیگر مناطق ایران ندارد اما در مناطق مرکزی حاشیه نشین کویر از آنجا که آب بسیار اهمیت داشت، به همین دلیل در مراسم نوروزی بر روی سفره هفت سین خود، همواره تنگ آب زلال قرار می‌دادند و از آن به عنوان نماد برکت الهی و نیاز مناطق کویری به آب به عنوان عنصر حیاتی بهره می‌بردند که می‌توان آن را وجه مشخص نوروز نسبت به جاهای دیگر دانست.

نوروز در شرق ایران، حاصل آمیزش فرهنگی

در شرق کشور آیین و سنت‌های نوروزی بیشتر بر جنبه‌های تاریخی و رسوم مانده از گذشته دور حکومت‌های مختلف دلالت دارد.

در مناطق شرقیِ کشور مانند سیستان و بلوچستان و خراسان بزرگ شامل خراسان ایران و همسایگانی چون افغانستان، تاجیکستان و ترکمنستان، می‌توان شاهد برگزاری نوروز با 2 سبک خاص بود.

در میان مردم خراسان منهای کردهای مهاجر به این مناطق، افراد بهترین لباس‌های خود را می‌پوشند و معتقدند که در چنین روزهایی همانطور که طبیعت لباس نو بر تن کرده است، انسان هم باید به لحاظ پوشش ظاهر، لباس نو بپوشد و هم به لحاظ اندیشه، افکار منفی و کینه توزی را دور بریزد و با نگاه جدید در زندگی به استقبال سال نو برود.

دسته دوم کردهای ساکن خراسان به شمار می‌روند، مانند مردم سبزوار و بجنورد که به طور معمول در شیوه برگزاری نوروز با کردهای مناطق غربی و افرادی که در دوره صفویه برای مقابله با حمله ازبک‌هایی که گاه و بیگاه به مناطق خراسان حمله می‌کردند، به وسیله شاه عباس به آنجا کوچانده و در آن مناطق مستقر شدند، اشتراک دارند.

بنابراین امروزه در برگزاری آیین نوروز، آداب و رسوم مختلفی در مناطق شرقی کشور به چشم می‌خورد که در اثر آمیزش فرهنگی میان کردهای آن منطقه با دیگر ساکنان و بومیان منطقه خراسان به وجود آمده و این مناطق کشور دارای مشترکات فرهنگی زیادی با دیگر نقاط ایران زمین است.

شمال ایران و گسترش خوان نعمت در نوروز رنگارنگ

به نظر می‌رسد سرسبزی و طراوت روزهای آغازین سال در شهرها و روستاهای شمالی کشور، بر آیین و رسوم اهالی این خطه بسیار اثرگذار بوده است.

نوروز در مناطق شمالی کشور یعنی استان‌های مازندران، گلستان، گیلان و بخشی از شرق آذربایجان مانند آستارا به دلیل طبیعت خوب، سرسبز و انواع نعمت‌های الهی و تنوع غذایی، متنوع‌تر از دیگر نقاط کشور محسوب می‌شود.

در برخی مناطق شمالی کشور در روزهای خاصی از سال نو، غذاهای خاصی پخته می‌شود که همه برگرفته از جغرافیای منطقه به شمار می‌رود.

نوروز در مناطق شمال غرب کشور مانند آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل که آذری زبان هستند، نیز از دیرزمان به شکل بسیار پررنگ پاس داشته می‌شود.

امروزه حتی در کشورهای همسایه همچون آذربایجان، روسیه و ارمنستان مشترکاتی با آذربایجان ایران وجود دارد؛ از جمله تهیه انواع شیرینی و مربا به مناسبت عید نوروز.

دید و بازدید در کانون توجه همه رسوم نوروزی

اصل نوروز در جغرافیا و فرهنگ ایرانی به طور مستقیم متصل به مساله دید و بازدید و صله رحم است. برقراری ارتباط با دیگران برای تقویت و انسجام اجتماعی در همه جای ایران وجود دارد و تنها تفاوت در نوع و چگونگی آن است.

در نوروز در همه جای ایران دیدار با بزرگترها، مورد تفقد قرار گرفتن کوچکترها از طرف بزرگان فامیل و پذیرایی بسیار اهمیت دارد و حتما باید در پذیرایی‌ها، عناصر ارتباط با طبیعت دیده شود.

به طور معمول در دید و بازدیدهای نوروز دیدار با 2 قشر مورد تاکید قرار می‌گیرد، دیداز افرادی که در سال گذشته فردی از اعضای خانواده آنها فوت کرده است و نیز دیدار با افرادی که از نظر اقتصادی ضعیف‌تر هستند که این سنت‌ها برگرفته از فرهنگ غنی چند هزار ساله کشور به شمار می‌رود.

منبع: اکونومیست