کمبود شن، بحران تازه‌ساخت بشر

از روزگار کودکی، مادرم هر ساله مقداری شن از رودخانه فصلی نزدیک خانه را می‌آورد تا خاک گلدان‌هایش را تازه کند و گل‌های جدید نیز بکارد؛ اما سال پیش مشکلی پیش‌آمده بود. دیگر شن در بستر رودخانه پیدا نمی‌شد. سنگ‌های ریزودرشت جای آن را گرفته بودند. چه شده بود؟ کمبود شن وجود داشت؟

در آن سال از سویی بارش کم بود، در نتیجه رودخانه مدت‌زمان کمی جریان داشت. از آن‌سو کمی آن‌طرف‌تر شاید فقط ۲۰۰ متر بالاتر، چند کارگاه‌ ماسه‌شویی وجود داشت. آن‌ها شن ‌و ماسه کف رودخانه را برمی‌داشتند، ذره‌های بسیار ریز آن را با آب می‌شستند و ذره‌های درشت‌تر را بار کرده و می‌فرختند. هیچ‌وقت فکر نمی‌کردم شن ‌و ماسه نیز روزی تمام شود؛ اما دارد تمام می‌شود. دور نیست که کمبود شن به بحران شن تبدیل شود. بحرانی که از یک مسئله محلی به مسئله جهانی تغییر می‌یابد و حتی به جرم‌ و جنایت نیز در حوزه استخراج شن نیز کشیده می‌شود.

کمبود شن، این منبع به نظر به نظر پایان‌ناپذیر

کویرها را نگاه می‌کنید، دنیایی از شن را می‌بینید. به نظر نمی‌آید از شن هم کمبود داشته باشیم. لااقل، گردوخاک و شن‌ و ماسه‌ای که هوای استان‌های غربی و جنوب شرقی ایران را آلوده می‌کند، این نکته را به نظر می‌رساند که اگر آب کم باشد، قابل‌درک است اما کمبود شن؟ ولی شواهد چیزی فراتر از این را می‌گویند.

شن عنصر کلیدی بسیاری از چیزهایی است که امروزه استفاده می‌کنیم. شن در تولید قطعات الکترونیکی، شیشه و مهم از همه بتن برای ساخت‌وساز به کار می‌رود. رشد هر روزه میزان ساخت‌وساز در جهان این نکته را می‌رساند که منابع شن دست‌کم در بعضی از نقاط جهان به‌سرعت کمیاب می‌شوند.

شن و سنگریزه از نظر وزنی بیشترین ماده استخراج‌شده در جهان هستند. ازآنجایی‌که این مواد در طول هزاران سال فرسایش به وجود آمده‌اند، مصرف بیش‌ازحد آن‌ها، منابع آن‌ را نحیف کرده است.

بخش محیط‌زیست سازمان ملل تخمین می‌زند که در سال ۲۰۱۲ حدود ۳۰ میلیارد تن شن فقط برای تولید بتن استفاده‌شده است. این مقدار شن برای ساخت دیواری به ضخامت و ارتفاع ۲۷ متر روی خط استوا دور زمین کافی است.

چون بسیاری از این شن برای ساخت زیرساخت‌ها همچون جاده و ساختمان به کار می‌رود، توجه کمی به تاثیرات زیست‌محیطی استخراج این حجم از شن شده است.

باز هم محیط‌زیست

پژوهشگران اخیرا به این نکته توجه کرده‌اند که کمیابی شن می‌تواند تاثیرات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی فراوانی داشته باشد.

شن همواره به‌صورت محلی استخراج و مصرف می‌شد؛ اما ترکیب کمیابی محلی شن و سخت‌تر شدن قوانین استخراج به علت تاثیرات محیط‌زیستی آن، باعث شده که شن از یک محصول محلی به کالایی جهانی بدل شود.

میزان تجارت شن در ۲۵ سال گذشته ۶ برابر شده است. فقط در آمریکا میزان تولید ماسه در ۵ سال گذشته ۲۴ درصد افزایش‌یافته است. ارزش صنعت ماسه‌شویی در این کشور سالانه 9 میلیارد دلار است.

آسیب‌های زیست محیطی استخراج بیش از اندازه شن، باعث وضع قوانینی سفت و سختی برای آن می‌شود.

با اینکه میزان استخراج شن در اروپا و آمریکا افزایش‌یافته است اما بزرگ‌ترین مشتریان شن، کشورهایی آسیایی هستند؛ یعنی کشورهایی که سرعت ساخت‌وساز زیادی دارند. همچون چین و هند. از آن‌سو سنگاپور بزرگ‌ترین واردکننده شن و ماسه در جهان است. سنگاپور در 40 سال گذشته 130 کیلومترمربع به وسعت اراضی خود افزوده است. آن‌ها چنین کاری را با ریختن میلیون‌ها تن شن و ماسه در اقیانوس انجام داده‌اند. آن‌ها مثل دوبی جزایر مصنوعی می‌سازند.

هم‌زمان با بزرگ‌تر شدن سنگاپور و دوبی، ساخت جاده‌های بی‌پایان و ابر شهرها، تقاضا برای شن را همواره افزایش می‌دهد. چنین اتفاقی در چین باعث شده میزان مصرف بتن بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳، برابر با کل بتن مصرفی ایالات‌متحده در قرن بیستم باشد.

این نکته بدین معناست که در سطح ملی و محلی کمبود شن ایجادشده است؛ مثلا کشور ویتنام احتمالا در سال 2020 با کمبود اساسی شن و ماسه روبه‌رو شود.

بازار سیاه شن

با افزایش تقاضا و کاهش عرضه شن، قیمت آن افزایش می‌یابد و اینجاست که بازار سیاه و جرم و جنایت در این حوزه به وجود می‌آید. چون صنعت شن و ماسه ناگهان بسیار ارزشمند می‌شود، مافیای شن که در کار استخراج ماسه فعال است، ظهور می‌کند. این مسئله همین‌الان در هند وجود دارد.

در این کشورها به دلیل نبود یک حکومت مقتدر و وجود فساد سازمانی، مافیای شن به‌صورت غیرقانونی به بهره‌کشی از افراد و استخراج غیرقانونی شن مشغول است. در سال ۲۰۱۶ صدها نفر به دلیل اختلافات بین گروه‌های مافیایی شن کشته‌شده‌اند.

شن صحراها کجایند؟

علی‌رغم تمام این رخداد‌های هشداردهنده، واقعا سخت است که تصور کنیم با وجود کلی صحرای پر از شن در جهان مثل کویر لوت، صحرای بزرگ آفریقا، صحرای عربستان و صحرای آریزونا، کمبود شن وجود داشته باشد و تامین با مشکل مواجه شود؛ اما شن صحرا به درد ساخت‌و‌ساز نمی‌خورد. شن صحرا بیش‌ازحد خوش‌ساخت و گرد است. درنتیجه روی‌هم تلنبار نمی‌شود و لیز می‌خورد.

شن‌هایی که برای ساخت‌وساز لازم هستند باید لبه‌های تیز داشته باشند و در هم گیر کنند. این شن‌ها را فقط می‌توان از بستر رودخانه‌ها، دریا‌ها و سواحل پیدا کرد که البته استخراج بیش‌ازاندازه آن به مشکلات زیست‌محیطی و انسانی منجر شده است. تخریب صخره‌های مرجانی در کنیا به استخراج شن ‌و ماسه از ساحل نسبت داده می‌شود. در هند نسل برخی از کروکدیل‌ها در خطر انقراض قرار دارد. در اندونزی عملا چند جزیره محو شده‌اند.

استخراج شن ‌و ماسه به فرسایش سواحل، تخریب اکوسیستم و ایجاد شرایطی که انتقال بیماری را آسان می‌کند، منجر شده است. حتی در مواردی باعث آغاز بلایی طبیعی همچون سیل، سونامی و توفان می‌شود.

سواحل محو می‌شوند و ازاین‌روی هیچ سد طبیعی در مقابل تنداب‌های دریایی وجود نخواهد داشت. شن و ماسه یک منبع مشترک است و ازاین‌روی کنترل و نظارت بر استخراج آن سخت است. وگرنه با این نتایج بالقوه فاجعه‌بار قطعا برخی از کشورها قوانین سفت و سختی برای استخراج آن وضع می‌کردند.

جایگزین شن چیست؟

افزایش اعتراضات درباره استخراج بیش‌ازحد شن در کشورهایی مثل هند، باعث شده است که فشارهایی زیادی برای یافتن یک ماده جایگزین در ساخت‌وساز ایجاد شود.

بازیافت بتن با خرد کردن آن‌ها به قطعات ریز یکی از این جایگزین‌ها است؛ اما این در کشورهایی که به‌سرعت درحال‌توسعه هستند به درد نمی‌خورد؛ زیرا در این کشورها ساختمان‌ها و بناهایی قدیمی کمی یافت می‌شوند.

یافتن مواد جایگزین شن نیز یکی از مباحث مطرح و پیچیده موجود است. شن یک ماده خاص است زیرا همواره در طول تاریخ، فراوان و رایگان در دسترس همه بوده است. تولید یک ماده جایگزین با این کیفیت کار سختی است اما بااین‌همه، پروژه‌هایی برای جایگزینی آن در دست اجرا هستند.

از پسماندهای پلاستیکی خورد شده می‌توان به جای شن در ساخت‌وساز استفاده کرد.

در سال 2014 گروهی از محققان هندی روی حل دو مسئله کار می‌کردند. کمبود شن و فراوانی زباله‌های پلاستیکی.

ایده آن‌ها این بود که از پسماند‌های پلاستیک به‌جای شن استفاده کنند. آن‌ها باید پسماند‌ها را در اندازه و ذره‌های مناسب خرد می‌کردند. این محققین هندی درنهایت به شن‌های پلاستیکی رسیدند. شن پلاستیکی حاصل صنایع بازیافتی بود. آن‌ها پلاستیک را خرد و با سیمان مخلوط می‌کردند.

در کنار پلاستیک، چوب و دیگر جایگزین‌های بتن نیز پیشنهادشده‌اند اما هیچ‌کدام به‌اندازه کافی مفید نبودند؛ اما درنهایت وقتی قیمت شن بالا برود، توسعه‌دهندگان مجبور خواهند بود از جایگزین‌ها استفاده کنند.

آ‌‌گاهی عمومی درباره کمبود شن

اگر قرار است کمیابی شن به طریقی جدی حل شود، کسانی که درگیر قضیه هستند، می‌دانند آگاه کردن عموم مهم‌ترین مسئله است.

چالشی که ما امروزه در استخراج بسیاری از منابع با آن مواجه هستیم، مسئله فزونی یا کمیابی نیست. مسئله تاثیرات این استخراج‌ها روی تغییرات اقلیمی، محیط‌زیست و تاثیرات آن برای سیستم‌های انسانی است.

احتمال اینکه منابع شن، کاملا خالی شوند زیاد نیست اما مستقل از بودن یا نبودن منابع شن، باید عموم مردم را از این مسئله آگاه کرد که تأثیرات روزافزون استخراج شن چیزی نیست که بتوان ‌آن‌ها را نادیده گرفت.

ممکن است در این‌باره کشورهای توسعه‌یافته بتوانند از استخراج شن در داخل خود جلوگیری کنند، اما در این صورت، چگونه می‌توانند مواد موردنیاز برای ساخت‌وساز را که از قضا بسیار زیاد هم هست، تامین کنند؟ یکی از راه‌حل‌ها خرید شن از کشورهای ضعیف‌تر مثل هند است؛ اما قوانین سفت و سختی که چند وقتی است در هند برای مقابله با استخراج شن وضع‌شده‌اند مافیاهایی در این کشور شکل داده‌اند. این مافیا‌ها افراد را مجبور می‌کنند که با درآمد روزی کمتر از سه دلار، با دست خالی، قایق‌های کوچک را شن پر کنند.

مصرف شن برای ساخت جزایر مصنوعی در امارات متحده عربی باعث ایجاد مسئله قاچاق شن در ایران هم شده است. برای کشورهای توسعه‌یافته یک ‌راه‌حل دیگر نیز باقی‌مانده است. اینکه آن‌ها شن را از دریا استخراج کنند. چنین مسئله‌‌ای تاثیرات زیست‌محیطی دیگری دارد؛ زیرا باعث می‌شود شن سواحل به سمت بستر دریاها کشیده شود و همان مانع طبیعی مقابل سونامی و تنداب‌های دریایی از بین برود.

شن این منبع پایان‌پذیر

مثل هر منبع پایان‌پذیری دیگری، انسان‌ها شن را نیز تا آنجا که طبیعت توان داشته باشد، استخراج خواهند کرد. عادت عجیب نوع بشر این است که تا وقتی تیغ زیر گلویش نرود، برایش اهمیتی ندارد که چه بلایی سر طبیعت می‌آورد. مثل هر منبع دیگری، فقط چند کشور، مصرف‌کننده عمده شن هستند اما آسیبش را بقیه کشورها هم می‌بینند. مثل آمریکا که سهم زیادی در مصرف انرژی، تولید دی‌اکسیدکربن و تغییرات اقلیمی دارد و دودش درنهایت در چشم ما می‌رود.

احتمالا در مورد شن هم تا تیغ زیر گلوی بشر نرود، کسی به این فکر نمی‌کند که باید از شن‌ها هم مراقبت کرد. من امیدوارم پیش از آنکه رودخانه‌ها و سواحل بیش از این نابود شوند، بشریت فکری برای آن بکند.