از طاعون ژوستینین تا ویروس کرونا؛ بیماری‌های همه‌گیری که تاریخ را متحول کردند

بیماری‌های همه‌گیر یا پندمیک (Pandemic) به بیماری‌هایی گفته می‌شود که عده قابل توجهی از جمعیت به آنها مبتلا می‌شوند. اگر این بیماری‌ها با سرعت بالایی به دیگر کشورها یا قاره‌ها سرایت کنند، آنها را بیماری‌های دنیاگیر یا همه‌گیر جهانی هم می‌نامند.

در طول تاریخ بیماری‌های همه‌گیر تاثیر بسزایی بر روی جوامع، چه به لحاظ اقتصادی و چه فرهنگی و اجتماعی داشته‌اند. طاعون ژوستینین که 500 سال پس از میلاد مسیح شیوع یافت را می‌توان اولین بیماری همه‌گیر نامید. آخرین آن هم در حال حاضر ویروس کروناست که بیش از 80 کشور جهان با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

ویروس کرونا از روزهای پایانی ماه دسامبر 2019 در چین شیوع یافت. درحالی‌که نزدیک به سه ماه از گسترش این ویروس می‌گذرد، هفته گذشته با افزایش نرخ‌ مرگ‌ومیر و تشدید نگرانی‌ها، سازمان جهانی بهداشت کرونا را عالم‌گیر اعلام کرد.

در این مقاله 11 بیماری همه‌گیر که تحولات قابل توجهی در طول تاریخ ایجاد کردند، معرفی شده‌اند.

طاعون ژوستینین (از 541 تا 750 پس از میلاد)

در زمان سلطنت ژوستینین اول، امپراتوری بیزانس در قرن ششم با شیوع بیماری طاعون خیارکی مختل شد.

در حال حاضر از آن تحت عنوان طاعون ژوستینین یاد می‌شود. این بیماری در طول دو قرن حدود 30 تا 50 میلیون نفر، یعنی نیمی از جمعیت جهان را قربانی کرد.

بر اساس روایت‌ها از این بیماری همه‌گیر، تجارت در آن زمان تا حد زیادی متوقف شد؛ تا جایی که در نهایت تضعیف امپراتوری را به‌دنبال داشت. سایر تمدن‌ها از این موقعیت استفاده کرده و سرزمین‌های بیزانس را در خاورمیانه، شمال آفریقا و بخش‌هایی از آسیا تسخیر کردند.

طاعون دقیقا زمانی شروع شد که ژوستینین، در حال متحد کردن نیمه‌های شرقی و غربی امپراتوری روم بود.

طاعون اما به این برنامه‌ها پایان داد. امپراتوری روم هیچ‌گاه دوباره متحد نشد و سده‌های تاریک یا سده‌های ابتدایی قرون وسطی آغاز شد.

طاعون سیاه (از 1347 تا 1351)

طاعون سیاه که به مرگ سیاه هم شهرت دارد از سال 1347 قمری در سراسر اروپا شیوع یافت و موجب کشته شدن دست‌کم 25 میلیون نفر تنها در قاره اروپا شد.

گفته می‌شود، 200 سال طول کشید تا جمعیت اروپا به میزان قبل از سال 1347 بازگردد.

این بیماری از شرق و از کشورهای چین، هند، ایران، سوریه و مصر آغاز شده بود. بنابراین بر اساس روایت‌ها، تعداد کشته‌ها در شرق جهان به‌مراتب بالاتر از اروپا بوده است. برخی برآوردها نشان می‌دهد، حدود 200 میلیون نفر بر اثر این بیماری جان خود را از دست دادند.

یکی از نتایج اجتماعی این بیماری، کاهش قابل توجه برده‌داری به‌دلیل کشته شدن تعداد زیادی از افراد بود. سطح زندگی بازمانده‌ها بالا رفته و کارگران فرصت‌های شغلی بیشتری در اختیار داشتند.

همچنین تحرک اجتماعی افزایش یافت و دیگر فرصت چندانی برای جنگ وجود نداشت.

این فاجعه بزرگ همچنین تقویت عرفان را به‌دنبال داشت. چرا که رنج‌های بسیار طی این دوره، نفوذ کلیسای کاتولیک را در روم به چالش کشیده بود.

آبله (از قرن پانزدهم تا هفدهم)

زمانی‌که اروپایی‌ها برای اولین‌بار در سال 1492 میلادی وارد آمریکا شدند، بیماری‌های زیادی را به همراه خود به این قاره وارد کردند. یکی از این بیماری‌ها آبله بود؛ بیماری واگیرداری که 30 درصد از افراد مبتلا را قربانی می‌کرد.

تخمین زده می‌شود که طی این دوره، آبله جان حدود 20 میلیون نفر، یعنی معادل 90 درصد از جمعیت آمریکا را گرفت.

این بیماری به اروپایی‌ها کمک کرد تا مناطق تخلیه‌شده را توسعه داده و مستعمره خود کنند. به این ترتیب آبله به‌نوعی تاریخ آمریکا، آینده فاتحان اروپایی این قاره و اقتصاد جهانی را برای همیشه تغییر داد.

به‌عنوان مثال، بهره‌برداری از منابع طبیعی در آمریکای لاتین که شامل طلا و نقره می‌شد، منجر به تورم گسترده در دوران امپراتوری بزرگ اسپانیا شد.

جان مینارد کینز، اقتصاددان در سال 1930 در این زمینه نوشت: انقلابِ قیمت نقطه عطف مهمی در شکل‌گیری سرمایه‌داری مدرن بود.

نقاشی بدون تاریخ از اولین واکسیناسیون: ادوارد جِنِر اولین بار در 14 می 1796، پسری هشت‌ساله به نام جیمز فیلیپ را در برابر آبله واکسینه کرد.

وبا (از 1817 تا 1823)

بیماری وبا هفت بار در جهان عالم‌گیر شد، اما اولین بار، در یکی از شهرهای هند شیوع یافت و پس از آن به دیگر کشورهای همسایه رسید.

در دوره اول شیوع، این بیماری هفت میلیون نفر را قربانی کرد. جان اسنو (John Snow)، پزشک انگلیسی به یافته‌هایی برای جلوگیری از گسترشِ بیماری دست پیدا کرد و در نهایت در سال 1854 با جداسازی منبع آب از طریق یک پمپ، در محله‌ای در لندن به نام سوهو، جلوی شیوع بیماری را گرفت.

سازمان جهانی بهداشت نام «بیماریِ همه‌گیرِ فراموش‌شده» را بر روی وبا گذاشته و اعلام کرده است که هفتمین دوره شیوع آن از سال 1941 آغاز شده و تا امروز ادامه دارد. بر اساس گزارش‌ها، سالانه 1.3 میلیون تا چهار میلیون نفر به وبا مبتلا شده و 21 هزار تا 143 هزار نفر بر اثر آن جان خود را از دست می‌دهند.

از آنجا که وبا در اثر آشامیدن آب یا خوردن مواد غذایی آلوده به باکتری‌های خاص ایجاد می‌شود، مردم در کشورهایی با نابرابری شدید و عدم توسعه‌یافتگی اجتماعی، بیشتر از آن آسیب می‌بینند.

وبا همچنان در حال تغییر جهان، به‌ویژه در نقاط فقیر است. در حالی که در کشورهای ثروتمند خبری از این بیماری نیست.

آنفلوانزای اسپانیایی (از 1918 تا 1919)

آنفلوانزای اسپانیایی که به آن آنفلوانزای دنیاگیرِ 1918 هم گفته می‌شود، در اوایل قرن بیست و یکم با شیوع ویروس H1N1 حدود 500 میلیون نفر یا یک‌سوم از جمعیت جهان را آلوده کرد. این بیماری همه‌گیر در نهایت حدود 50 میلیون قربانی به‌جا گذاشت.

شیوع این بیماری در اواخر جنگ جهانی اول شروع شد و مقامات بهداشت عمومی برای مقابله با بیماری‌های ویروسی هیچ پروتکل رسمی نداشتند. در نهایت این روند منجر به گسترش بیش از حد بیماری شد.

در سال‌های بعد تحقیقات در مورد چگونگی شیوع این بیماری و پیشگیری از آن منجر به بهبود سلامت عمومی و کاهش تاثیر بیماری‌های مشابه و انواع ویروس‌های آنفلوانزا شد.

سالن اجتماعات در اوکلند که به‌طور موقت برای نگهداری از بیماران مبتلا به آنفلوانزای اسپانیایی مورد استفاده قرار گرفت.

آنفلوانزای هنگ‌کنگی (1968 تا 1970)

پنجاه سال پس از آنفلوانزای اسپانیایی، ویروس دیگری تحت عنوان H3N2 در سراسر جهان شیوع یافت.

بر اساس برآوردها، تعداد قربانیان این بیماری حدود یک میلیون نفر بود که صد هزار نفر آن در ایالات متحده آمریکا بودند.

این سومین آنفلوانزای همه‎گیر بود که در قرن 20 رخ می‌داد. دو مورد دیگر آنفلوانزای اسپانیایی در سال 1918 و آنفلوانزای آسیایی در سال 1957 بودند.

این باور وجود دارد که ویروس آنفلوانزای آسیایی تکامل یافت و به‌شکل آنفلوانزای هنگ‌کنگی ظهور کرد.

اگرچه این ویروس به اندازه آنفلوانزای اسپانیایی مرگبار نبود، اما سرعت سرایت ویروس H3N2 بسیار بالا بود؛ به‌طوری‌که 500 هزار نفر تنها در دو هفته نخست شیوع این بیماری در هنگ‌کنگ به آن آلوده شدند.

شیوع آنفلوانزای هنگ‌کنگی موجب شد جامعه جهانی در نهایت نقش حیاتی واکسیناسیون و جلوگیری از بیماری‌ها را جدی‌تر بگیرد.

ایدز (1981 تاکنون)

اگرچه اولین موارد مبتلا به ایدز یا HIV اولین بار در سال 1981 گزارش شدند، اما این بیماری همچنان قربانی به‌جا می‌گذارد. از سال 1981 تاکنون 75 میلیون نفر به ویروس اچ‌آی‌وی مبتلا شده و 32 میلیون نفر جان خود را از دست داده‌اند.

به‌عنوان یک بیماری مقاربتی که هنوز هیچ درمانی برای آن پیدا نشده، ایدز هرساله زندگی میلیون‌ها انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

با این حال به لطف یافته‌های پزشکان، داروهای ضدویروس اچ‌آی‌وی، قابلیت کنترل این بیماری را دارند و می‎توانند به کاهش سرعت پیشرفت آن و بهبود کیفیت زندگی بیمار کمک کنند. به‌این ترتیب شخص مبتلا ممکن است از یک زندگی طولانی بهره‌مند باشد.

آفریقا بیشترین میزان مبتلایان به ایدز را دارد و مطالعات بسیاری درباره تاثیر این بیماری بر اقتصاد جهانی به‌ویژه در قاره آفریقا انجام شده است.

سارس (از 2002 تا 2003)

سارس یا سندرم تنفسی حاد، اولین بار در استان گوانگ‌دونگ در جنوب شرقی چین ظهور کرد. اما در طول 9 ماه به 26 کشور جهان گسترش یافت و بیش از هشت هزار نفر به آن آلوده شدند. تعداد قربانیان ویروس سارس، 774 نفر گزارش شده است.

قرنطینه و سخت‌گیری‌های گسترده در نهایت موجب شد این ویروس در 9 ماه مهار شود. دانشمندان در حال مطالعه ویروس جدید موسوم به کووید-19 هستند و بر این باورند که ترکیب ژنتیکی آن حدود 86.9 درصد به ویروس سارس مشابهت دارد.

شیوع ویروس سارس نقش مهمی در افزایش آگاهی مردم برای جلوگیری از انتقال ویروس به‌ویژه در کشور هنگ‌کنگ داشت.

23 آوریل 2003؛ چینی‎ها در صفی طویل برای خرید بلیت قطار

آنفلوانزای خوکی (از سال 2009 تا 2010)

شکل جدیدی از ویروس آنفلوانزا در سال 2009 پدیدار شد. این ویروس جدید H1N1 تقریبا 60.8 میلیون نفر را در ایالات متحده آلوده کرد و مرگ‌ومیر آن چیزی حدود 248 هزار و 500 نفر برآورد شده است.

از آنجا که این بیماری ابتدا از خوک شروع و به انسان منتقل شد، نام آن را آنفلوانزای خوکی گذاشتند. این بیماری با آنفلوانزای معمولی متفاوت است. در حالی که در آنفلوانزای معمولی حدود 70 تا 90 درصد از مرگ‌ومیرها برای افراد بالاتر از 65 سال رخ می‌دهد، در آنفلوانزای خوکی 80 درصد از نرخ مرگ‌ومیر مربوط به افراد کمتر از 65 سال بوده است.

آنفلوانزای خوکی نشان داد که سرعت همه‌گیری ویروس در قرن بیست و یکم چگونه می‌تواند جهان را تحت تاثیر قرار داد. این ویروس به‌منزله هشداری برای جامعه جهانی و نیاز کشورها برای واکنش سریع در مقابل بیماری‌های واگیردار بود.

با شیوع این بیماری، بسیاری از کشورها با سیستم‌های بهداشتی و درمانی پیشرفته، دریافتند که چقدر در برابر شیوع سریع ویروس‌ آنفلوانزا آسیب‌پذیر هستند.

ابولا (از سال 2014 تا 2016)

نام این ویروس از رودخانه‌ای واقع در کشور زئیر، که امروز به آن جمهوری دمکراتیک کنگو می‌گویند، گرفته شده است. هرچند در مقایسه با بسیاری از بیماری‌های مدرن قرن حاضر، گسترش آن تنها به برخی مناطق جهان محدود شد، اما نرخ مرگ‌ومیر این بیماری بسیار وحشتناک بود.

ابولا در سال 2014 از روستایی در گینه شروع شد و سپس به تعداد معدودی از کشورهای همسایه در غرب آفریقا گسترش یافت. از 28 هزار و 600 نفر فرد مبتلا به این ویروس، 11 هزار و 325 نفر جان خود را از دست دادند. بیشترین تعداد مرگ‌ومیر به سه کشور گینه، لیبریا و سیرالئون مربوط می‌شود.

بر اساس برآوردها، این بیماری در مجموع 4.3 میلیارد دلار هزینه بر روی دست کشورها گذاشت؛ تا جایی که گفته می‌شود، سرمایه‌گذاری‎های خارجی در سه کشور فوق به شکل چشمگیری کاهش یافت.

همانند وبا، ابولا هم کشورهایی با کمترین تجهیزات پزشکی و درمانی را تحت تاثیر قرار داد.

ویروس کرونا (از دسامبر 2019 تاکنون)

ویروس کرونا یا کووید-19 هم از دیگر ویروس‌هایی است که در سه ماه اخیر آسیب‌پذیری کشورها در برابر گسترش ویروس‌ها را ثابت کرده است.

تاکنون (18 مارس 2020)، 183 هزار نفر در بیش از 86 کشور جهان به این ویروس مبتلا شده و حدود هفت هزار و 415 نفر جان خود را از دست داده‌اند. بیشترین تعداد مبتلایان و نرخ مرگ‌ومیر به کشور چین مربوط می‌شود.

به‌دلیل محدودیت‌های اعمال‌شده در بیشتر کشورهای جهان از جمله تعطیلی کارخانه‌ها، رستوران‌ها و مدارس و نگرانی سرمایه‌گذاران، بازارهای جهانی به‌شدت تحت تاثیر قرار گرفته‌اند. در عین حال سیاستگذاران با تزریق تریلیون‌ها دلار به بازارهای مالی در تلاشند تا از وقوع یک رکود دیگر جلوگیری کنند.

اما به‌نظر می‌رسد تا زمانِ مهارِ کامل این بیماری، بازارها آرام نخواهند شد. سقوط بازارهای سهام، افت بازدهی اوراق قرضه و کاهش ارزش کامودیتی‌ها علی‌رغم تلاش‌های بانک‌های مرکزی و سیاستگذاران همچنان ادامه دارد.

بر اساس آخرین پیش‌بینی‌ها، احتمالا حدود 40 تا 70 درصد از جمعیت جهان به این ویروس آلوده خواهند شد. تحقیق دیگری از سوی دانشگاه ملی استرالیا انجام شده که نشان می‌دهد، این ویروس موجب مرگ میلیون‌ها نفر شده و کاهش 2.4 تریلیون دلاریِ تولید ناخالص داخلی در جهان را به‌دنبال خواهد داشت.

جهان هنوز در مراحل اولیه شیوع ویروس کرونا به‌سر می‌برد. حدود یک دهه از شیوع آنفلوانزای خوکی می‌گذرد و دنیای مدرن ثابت کرده که هنوز آمادگی و توانایی لازم برای مقابله با بیماری‌های همه‌گیر را ندارد.