مسئله سواری رایگان در اقتصاد

مسئله سواری رایگان مسئله‌ای است که به‌طور ناخودآگاه از آن با خبر هستیم؛ این اثر نه‌تنها در اقتصاد کل یک کشور، بلکه در کسب‌وکارهای گوناگون نیز ممکن است رخ دهد.

هنگامی که افراد از یک منبع، کالا یا خدمات بدون پرداختن هزینه‌ای برای آن استفاده می‌کنند، نوعی شکست بازار اتفاق افتاده که به آن مسئله سواری رایگان می‌گوییم. اگر تعداد زیادی از این نوع افراد وجود داشته باشد، عرضه آن خدمت یا کالا با مشکل مواجه شده و فرد عرضه‌کننده آسیب خواهد دید.

هدف از پرداختن به این مسئله، لزوما آشنایی شما با یک مفهوم جدید نیست؛ بلکه پرداختن به آن با یک چارچوب مشخص است. شاید از این طریق راحت‌تر بتوان زمینه‌های وقوع این مسئله در اقتصاد یا حتی کسب‌وکار خود را شناسایی کرده و از آن جلوگیری کرد.

سواری رایگان به چه معناست؟

فرد رایگان‌سوار (Free-rider) کسی است که در ازای نفع بردن از یک خدمت، کالا یا منبع، هزینه‌ای برای آن پرداخت نمی‌کند؛ به‌عبارت دیگر، افراد رایگان‌سوار هیچ نوع نفعی برای فرد عرضه‌کننده ایجاد نمی‌کنند.

نمونه‌های این اتفاق را در اطراف خود زیاد مشاهده می‌کنیم. چند مثال مربوط به این موضوع عبارت‌اند از:

• مسئله فانوس دریایی: فرض کنید که یک فرد وظیفه راهنمایی یک کشتی در ساحل را بر عهده دارد. به همین دلیل، او یک فانوس دریایی را برای راهنمایی کشتی ساخته و برای نشان دادن محل بارگیری کشتی از آن استفاده می‌کند. اما در این حین، صدها کشتی دیگر که هیچ نوع ارتباطی با این فرد نداشته‌اند، از مزایای فانوس دریایی بهره‌مند می‌شوند؛ حتی اگر هیچ هزینه‌ای برای حقوق آن فرد و هزینه‌های راه‌اندازی نپردازند. اگر تعداد رایگان‌سواران از حد مشخصی بیشتر شود، انگیزه فرد برای حفظ فانوس و هزینه کردن برای آن از بین خواهد رفت.
• ویکی‌پدیا: ویکی‌پدیا نیز به‌عنوان یک دائره‌المعارف رایگان، از همین مسئله رنج می‌برد. سالانه صدها میلیون نفر از این سرویس استفاده می‌کنند؛ اما درصد بسیار پایینی از این جمعیت برای استفاده از آن هزینه‌ای می‌پردازند. بخش زیادی از کاربران ویکی‌پدیا، بدون پرداخت هیچ هزینه‌ای، از اطلاعات فراهم‌شده توسط این سرویس استفاده می‌کنند.

اما بیشتر اوقات، مسئله سواری رایگان در بحث کالا‌های عمومی اتفاق می‌افتند. کالا‌هایی مانند آب‌های جاری، هوای پارک، خدمات نظامی و امنیتی و غیره. دلیل این مشکل برای کالا‌های عمومی، از دو ویژگی شاخص آن‌ها ناشی می‌شود:

1. غیررقابتی بودن کالا‌های عمومی: مصرف از یک کالای عمومی، میزان استفاده از آن را برای دیگر مصرف‌کنندگان تغییر نمی‌دهد؛ به‌عبارت‌دیگر، مصرف یک فرد نمی‌تواند بر مصرف فرد دیگر تاثیرگذار باشد.
2. غیرقابل محروم کردن کالاهای عمومی: محدود کردن استفاده دیگر مصرف‌کنندگان از این نوع کالاها غیرممکن است.

نظریه بازی‌ها رخ دادن این اتفاق را در بهترین حالت ممکن توضیح می‌دهد.

نظریه بازی‌ها و بازی مشکل زندانی

فرض کنید که در یک بازی، دو بازیگر به نام‌های نیما و پویا وجود دارد. هر دو بازیگر قصد دارند تا برای تعمیر آسفالت خیابان، مبلغی را به کارگران مشغول به کار کمک کنند.

هزینه هر فرد برای کمک ۶ تومان بوده و نفعی که از این کمک به دست می‌آورند، ۱۰ تومان است. به‌طور کلی، این کار بسیار منطقی به نظر می‌آید؛ چرا که هزینه آن از منفعتش پایین‌تر بوده و حرکتی مفید برای جامعه است.

اما در عین‌حال، هر فردی ممکن است انگیزه سواری رایگان را در این بازی مشاهده کند؛ چرا که در صورت تعمیر جاده، منافع آن به‌طور رایگان برای همه در دسترس خواهد بود.

اگر نیما و پویا هر دو کمک کنند، مجموع منفعت ایجادشده به ۲۰ تومان می‌رسد. هرکدام مبلغ ۱۰ تومان دریافت کرده و سود میانگین، ۴ تومان (۶ - ۱۰) خواهد بود.

اما اگر نیما مبلغی پرداخت کند و از طرف دیگر، پویا پرداختی انجام ندهد، منفعت کل تنها ۱۰ تومان خواهد بود. در نتیجه، نیما ضرر ۱ تومانی را تجربه کرده (۶ - ۵) و پویا، از آنجایی که چیزی پرداخت نکرده است، ۵ تومان سود می‌کند. دلیل این اتفاق، تقسیم شدن منافع پرداخت کردن در میان تمامی بازیگران است.

اگر نیما و پویا هیچ‌کدام مبلغی را پرداخت نکنند، مجموع منافع نیز ۰ تومان بوده و هیچ نفعی انجام نخواهد شد.

در اینجا، هر کدام از بازیگران ممکن است تصمیم به سواری رایگان گرفته و پرداختی انجام ندهند.

تعادل نش در این بازی، در حالت عدم پرداخت هر دو بازیکن است؛ به عبارت دیگر، نیما و پویا هیچ‌کدام پرداختی انجام نداده و همواره تصمیم به سواری‌ رایگان می‌گیرند. زیرا هر نوع انحرافی از این تصمیم ممکن است به ضرر آن‌ها تمام شود.

در پایان این بازی، آسفالت این خیابان تعمیر نشده و یک مسئله سواری رایگان صورت خواهد گرفت.

بزرگ‌ترین مسئله سواری رایگان در دنیا

یکی از بزرگ‌ترین حالت‌های این مسئله در بحث گرمایش زمین و آلودگی‌های کربن صورت گرفته است.

طبق تحقیقاتی که در سال ۲۰۱۴ انجام شده بود، کمتر از ۴ درصد کشورها مسئول انتشار بیشتر از نصف آلودگی گازهای گلخانه‌ای بودند.

کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند استرالیا، آمریکا، کانادا و تعدادی از کشورهای اروپایی، به‌نوعی رایگان‌سواران اقلیمی به‌حساب می‌آیند؛ بیشتر آلودگی‌های جهانی (گازهای گلخانه‌ای) از طریق این کشورها ایجاد شده، در حالی آسیب‌های بسیار کمی از آلودگی (مانند تاثیر تغییرات اقلیمی بر منابع غذا و آب) به آن‌ها می‌رسد.

به‌عبارت دیگر، حجم زیادی از آسیب‌های اقلیمی توسط گروه کوچکی از کشورها (از لحاظ تعداد) ایجاد شده، در حالی که بیشتر ضررهای ناشی از آن به حجم گسترده‌ای از دیگر کشورها وارد می‌شود.

در بحث سیاست‌گذاری‌های مقابله با این امر، بسیاری از کشورها به‌صورت مستقل عمل کرده و در نتیجه، مقابله جدی با این مشکل صورت نگرفته است.

تحقیقی در سال ۲۰۱۶، مسئله سواری رایگان را برای کشورهای مختلف بررسی کرد و نتایج آن را می‌توانید در نمودار زیر ببینید:

نمودار ۱ : کشورهای قرمز تیره بالاترین درجه سواری رایگان و کشورهای سبز، کمترین درجه سواری رایگان را تجربه می‌کنند.

همان‌طور که نقشه نشان می‌دهد، کشورهایی که بیشترین میزان آلودگی را ایجاد می‌کنند مانند آمریکا، کانادا، چین و حتی ایران، کمترین آسیب را از تغییرات اقلیمی می‌پذیرند؛ یا به عبارتی، در حال سواری رایگان در مورد سیاست‌های اقلیمی هستند.

برای مثال، در سال ۲۰۱۰ چین مسئول بیش از ۲۰ درصد آلودگی جهانی بود. اما آسیب‌پذیری چین نسبت به تغییرات اقلیمی به‌شدت پایین است.

در عوض، بسیاری از کشورها سوار اجباری یا Forced Riders به‌حساب می‌آیند. کشورهایی که با وجود ایجاد آلودگی حداقلی، بیشتر آسیب‌های آلودگی دیگر کشورها را به دوش می‌کشند؛ اکثر کشورهای آسیب‌پذیر اقلیمی، مانند بیشتر کشورهایی آفریقایی یا کشورهای جزیره‌ای، حجم کمی از آلودگی جهان را ایجاد می‌کنند.

پیش‌بینی‌های انجام‌شده در این زمینه نشان می‌دهد که در صورت عدم تغییر سیاست‌های فعلی، این نوع نابرابری تنها افزایش یافته و میزان آسیب‌پذیری کشورهایی با آلودگی کم، به‌شدت افزایش پیدا کرد؛ این آسیب‌پذیری‌ها می‌توانند از جنس خشکسالی، سیل و یا از بین رفتن تنوع گیاهی باشد.

روش‌های مقابله با سواری رایگان در اقتصاد

با وجود ماهیت آسیب‌پذیر کالاهای عمومی، روش‌هایی برای جلوگیری از این مسئله وجود دارد. در اینجا به‌صورت نسبتا سطحی و خلاصه به تعدادی از آن‌ها می‌پردازیم:

1. مالیات و نظارت دولتی

یکی از راه‌های جلوگیری این اتفاق، در نظر گرفتن همه افراد ذی‌نفع به‌عنوان یک مصرف‌کننده و اختصاص هزینه‌ها به آن‌هاست. برای مثال، هزینه حفاظت ملی بریتانیا حدود ۳۱ میلیارد پوند است. این اتفاق سبب مالیات بالاتری برای شهروندان شده و مردم به‌طور غیرمستقیم هزینه استفاده خود از این خدمات را می‌پردازند.

این نوع مالیات‌ها به‌طرف تقاضا نیز ختم نمی‌شوند. در بحث گرمایش زمین، یکی از سیاست‌هایی که به‌تازگی موردتوجه قرارگرفته است، اعمال مالیات بر روی استخراج نفت و سوخت‌های فسیلی است. برای مقال، میزان آلودگی ناشی از نفت نروژ و استفاده آن در سرتاسر جهان، ده برابر میزان تمامی آلودگی‌های کشور نروژ به‌تنهایی است. به همین دلیل، اعمال چنین مالیات‌هایی می‌‌تواند باعث تضعیف مسئله رایگان‌سواری در اقتصاد شود.

1. خصوصی‌سازی کالاهای عمومی

اگر یک باغ زیبا یک کالای عمومی باشد، ممکن است استفاده نامناسب دیگران و عدم رسیدگی درست باعث نابودی آن شود. در صورتی که می‌توان با محدود کردن ورودی آن و تبدیل آن به یک باغ خصوصی، همچنان باغ را در دسترس عموم قرار داد؛ در عین حالی که سلامت باغ حفظ شده و از آن مراقبت می‌شود.

مشکل سواری رایگان نه‌تنها مشکلی است که در داخل کشور با آن مواجهیم، بلکه در سطح جهانی و در بحث گرمایش زمین نیز به‌شدت به مقابله با آن نیاز داریم؛ باشد که در سال‌های آینده و با تمرکز بیشتر بر تولید و خصوصی‌سازی در ایران، از میزان این مسئله کاسته شود.