بانک چیست؟ / نگاهی به تاریخچه صنعت بانکداری در جهان

عرفان شاه‌محمدی|به گزارش تجارت‌نیوز ،برای درک و شناخت بهتر پدیده بانک و بانکداری باید تسلط کافی بر تاریخ اقتصاد جهان داشت و تحولات دوره‌های مختلف را به خوبی مورد بحث و بررسی قرار داد.

اقتصاد نهادی در جامعه است که در طی تکوین و تحویل خود، اجزای نوینی را برای ایفای نقش‌های جدید در خود به وجود می‌آورد. هنگامی که انقلاب صنعتی و سرمایه‌‌داری شکل می‌گیرد، انگیزه‌ای نیرومند در فعالان اقتصادی شکل می‌گیرد که بیش از نیازهای خود دست به تولید و عرضه کالا بپردازند. در این میان مفهومی به نام اضافه تولید شکل می‌گیرد و از آن‌جایی که تمایل شدیدی به افزایش درآمد فردی و سود وجود دارد، برای جمع‌آوری پس‌اندازهای خرد و هدایت آنان، صنعت مالی شکل می‌گیرد و در این جا است که مفهوم نوین بانک‌ شکل می‌گیرد. هر چند که عمر این پدیده درازتر از انقلاب صنعتی است. در این مدخل قلمی کوتاه بر تاریخچه این نهاد مالی خواهیم زد.

تاریخچه‌ بانک و بانکداری

بانک واژه‌ای است با ریشه‌ای در آلمانی باستان به معنی نیمکت که اشاره به اولین فرم عینی بانک‌ها دارد. اما بر خلاف واژه، قدمت شکل‌گیری این نهاد به اندازه‌ی تاریخ اعتماد بین ابنای بشر است. نمونه‌های باستانی از پرداخت اعتبار میان تاجران در دنیای قدیم، در تمدن‌های ایران، هند و چین دیده می‌شود که در دوران یونان و روم باستان حتی فراتر از این رفته و ما شاهد دریافت سپرده از مردم در کنار پرداخت وام هستیم.

با این وجود طلوع مفهوم بانک نزدیک به شکل امروزی خود ریشه در شهرهایی چون فلورانس در ایتالیای رنسانس دارد. این بانک‌ها میزهایی با پارچه‌هایی سبز بودند و بانکداران اعمال بانکی خود را تماما بر روی همان‌ها انجام می‌دادند. در این دوره ما خانواده‌هایی چون باردی و پروزی را می‌بینیم که با گسترش فعالیت‌های پرداخت اعتبار حتی شعبی را در باقی بخش‌های اروپا می‌گشایند. سرانجام فرم مدرن این نهاد مالی در قرن هفدهم و هجدهم پدیدار می‌شود.

در این دوره تاجران شروع به ذخیره طلاهای خود نزد آهنگران در لندن کردند، زیرا این آهنگران گاوصندوق‌هایی محکم داشته و در ازای آن هزینه‌ای دریافت می‌کردند. به مرور این آهنگران طلاهای امانتی را به نمایندگی از سپر‌ده‌گذاران وام داده و در قبال آن اوراق تعهد بازپرداخت دریافت می‌کردند. سپس این مکانیسم شروع به گسترش و پیچیده‌تر شدن می‌کند و قوانین جدیدی درجهت انواع اوراق بهادار و شرایط پرداخت وام و رابطه‌ی دارنده سپرده و نگه‌دارنده سپرده شکل می‌گیرد.

در ادامه این جریان است که بانک انگلستان به تاریخ 1695 شکل می‌گیرد و سپس اتاق‌های کلیر بین بانکی برای انجام تراکنش‌های بین بانکی به وجود می‌آید. به دنبال این جریان، فرم‌های فراگیرتری از صنعت مالی پدید می‌آید که مثال آن، فعالیت‌های خانواده‌ی روثشیلد است. آن‌ها در این دوره اولین نمونه‌های تامین مالی بین‌المللی را در ابعاد گسترده انجام می‌دهند که به واسطه آن کانال سوئز در مصر ساخته می‌‌شود.

بانکداری مدرن

بانک در توصیف مدرن خود بنگاهی حقوقی در اقتصاد است که به پذیرش سپرده و پرداخت وام می‌پردازد و ممکن است در کنار این‌ وظیفه، خدمات جانبی دیگری نیز چون جابه‌جایی پول، سرمایه‌گذاری‌ و… نیز انجام دهد. بانک‌ها با تجمیع سپرده‌های خرد گوناگون و به کارگیری مشاوران مجرب و متخصص در حوزه‌های مالی، به تامین مالی اقتصاد و افزایش بهره‌وری آن می‌پردازند و مسیر آینده‌ی آن را هموارتر می‌کنند. آن‌ها همچنین به اعتباردهی و رتبه‌بندی‌ مشتریان خود می‌پردازند که بر رشد و نمو آن‌ها و بنگاه‌هایشان موثر است. آن‌ها جریان‌های پولی و مسیرهای پرداخت پول و قواعد حاکم بر آنان را شکل می‌دهند و از این جهت همچون گردانندگان پول در اقتصاد عمل می‌کنند. از بانک‌ها عموماً به عنوان ستون‌های اقتصاد یاد می‌شود که در صورت شکست آنان، کل اقتصاد ممکن است فروبریزد و از این رو در شرایط بحرانی دولت‌ها ممکن است به تملیک کامل آنان بپردازند. همچنین در صورتی که بحران بازپرداخت سپرده به وجود آید، بانک مرکزی ممکن است با چاپ پول قدرت و افزایش حجم پول در اقتصاد حتی در صورتی که به موج تورمی منجر شود، به یاری بانک‌ها بشتابد.

‌انواع بانک در اقتصادهای مدرن

1. بانک‌های تجاری یا عمومی که هدف آن‌ها ارائه‌ی خدمات به عموم مردم بوده و شعب گوناگونی افتتاح می‌کنند. آن‌ها معمولا در کنار دریافت انواع سپرده و پرداخت تسهیلات مالی، در صندوق‌های سرمایه‌گذاری، اوراق بهادار، املاک ورود کرده و حتی ممکن است خدماتی برای دوران بازنشستگی ارائه کنند. انواع این خدمات را می‌توان در آگهی‌های تلویزیونی دید.
2. بانک‌های شرکتی که در واقع مشتریان آنان افراد حقوقی و بنگاه‌های کوچک، متوسط و بزرگ است و ایده‌ی شکل‌گیری آن‌ها به نیازهای بسیار متفاوت این افراد بازمی‌گردد. بانک‎‌های شرکتی به مدیریت جریان نقدی مشتریان، خدمات املاک تجاری، خدمات بازرگانی و انتقال پول در ابعاد کلان و خدمات اعتباری مختص به شرکت‌ها می‌پردازند. دو بانک جی.پی مورگان و بانک آمریکا در این دسته قرار می‌گیرند
3. بانک‌های سرمایه‌گذاری که به گونه‌ای از دل بانک‌های شرکتی بیرون می‌آیند و به ارائه‌ی خدمات تخصصی‌تر تجاری به شرکت‌ها می‌پردازند. آن‌ها معمولاً تراکنش‌های مالی و پشتیبانی‌های مربوط به تملیک و ادغام شرکت‌ها را انجام می‌دهند. مشتریان آن‌ها تنها شرکت‌های بزرگ، صندوق‌های بازنشستگی، دولت‌ها و باقی سازمان‌های مالی بزرگ هستند.
4. بانک‌های مرکزی که وظیفه‌ی آن‌ها نظارت بر سیستم بانکی و سلامت جریان‌های پولی، مدیریت عرضه‌ی پول در اقتصاد و اجرای سیاست پولی در کشور است. بانک مرکزی در کنار ثبات بانکی، ثبات گردش پول و سطوح قیمت‌ها را دنبال می‌کند.

در این میان شاید برای خواننده سوال باشد که فرق دقیق یک بانک با موسسات مالی و اعتباری و حتی صندوق‌های خانوادگی و محلی چیست؟ گذشته از بحث مجوزها و نظارت‌های قانونی به همراه ثبت حقوقی، بانک‌ها در واقع نمایندگان پولی در اقتصاد هستند. آن‌ها به طور رسمی منبع درآمدی از مسیر دریافت تعرفه‌های مربوط به خدمات پولی اعم از انتقال پول، مشاوره و …. دارند که در صندوق‌ها و موسسات دیگر یافته نمی‌شود. تفاوت دیگر آن‌ها، الزام آنان به سپرده‌گذاری‌ در نزد بانک‌های مرکزی است که تحت تاثیر سیاست پولی کشور می‌تواند تغییر کند.

بانک و خدمات بیمه‌ای

از سمتی دیگر، بانک‌ها ممکن است خدمات بیمه سپرده در برابر ورشکستگی ارائه دهند. بانک‌ها در طی گسترش و تکوین خود خدمات بین بانکی و شبکه‌های همکاری گوناگونی همچون سوئیفت به وجود آورده‌اند که موجبات تمایز آنان را فراهم می‌آورد. اما مهم‌ترین نکته موجود در صنعت بانکی، توانایی آنان در ایجاد خلق پول است.

یک بانک این امکان را دارد که در کسری از ثانیه، با ایجاد یک بدهکاری و بستانکاری در حساب خود و حساب مشتری، مقدار مشخصی پول را خلق کند و این شمشیر دولبه توانمند و خطرناک است که موجبات ایجاد استانداردهای گوناگون و مقررات مالی مختلف را در این حوزه ایجاد می‌کند. نمونه‌ای از این مقررات، استاندارد بازل 3 است که در باب کفایت سرمایه و مشخصه‌های نقدشوندگی دارایی‌های بانک صحبت می‌کند.

توسعه اقتصادی بدون «بانک» ممکن نیست!

در نهایت باید گفت بانک‌ها هدایتگران اضافه تولید اقتصاد به سمت مسیرهای بهره‌ورتر برای خلق ارزش به همراه ایجاد و تسهیل جریان‌های گردش پول در یک اقتصاد و خارج از اقتصاد هستند و از این رو چرخ اقتصاد را سریع‌تر از حالت عادی خود می‌چرخانند و بدون آن‌ها، امکان حفظ این سطح از تولید ناخالص داخلی امکان‌پذیر نیست.