طرح هوشمندسازی یارانه نان به اهداف خود رسید؟

اردیبهشت‌ ماه سال جاری بود که با حذف ارز 4200 تومانی، قیمت تمامی اقلام اساسی و غیراساسی رشد چندین برابری را تجربه کردند؛ به جز نان. دولت برای توزیع عادلانه، اصلاح اقتصاد و کاهش تورم طرح «هوشمندسازی یارانه نان» را از مردادماه آغاز کرد؛ آیا دولت با این طرح به هدف خود رسید؟

به گزارش تجارت‌نیوز ، یکی از دلایل دولت درباره تغییر شیوه پرداخت یارانه نان، حجم گسترده تخلف در زنجیره آرد نان بود که منجر به قاچاق آرد خارج از شبکه مصرف می‌شد. چرا که افزایش قیمت گندم منجر به اختلاف شدید قیمت آرد یارانه‌ای با نرخ آزاد شد و همین امر زمینه قاچاق آرد را فراهم آورد.

در واقع وجود دو نرخ برای آرد منجر به این شد که بسیاری از نانوایی‌ها به جای پخت نان اقدام به فروش آرد به صورت آزاد کنند. البته این موضوع ریشه در عدم سودآوری پخت نان داشت. نانوایی‌ها در این باره عنوان می‌کردند که با توجه به افزایش هزینه تولید از جمله هزینه کارگری، انرژی و سوخت، خمیرمایه، اجاره بها، بیمه و … ناچار به این کار هستند.

آ غاز طرح هوشمندسازی یارانه نان از مردادماه

پس از اعتراض نانوایان به وضعیت موجود دولت تصمیم گرفت شیوه جدیدی را در دستور کار خود قرار دهد. دولت سیزدهم و به‌طور مشخص وزارت امور اقتصاد و دارایی در اردیبهشت ‌ماه 1401 نسبت به اصلاح شیوه پرداخت یارانه زنجیره آرد و نان اقدام کرد.

به همین منظور طرح هوشمندسازی یارانه نان از مردادماه سال جاری اجرا شد و در فاز اول مقرر شد تا دولت در راستای طرح مردمی‌سازی و توزیع عادلانه یارانه‌ها، با هدف اصلاح اقتصادی و جلوگیری از رانت و فساد ناشی از پرداخت غیرهدفمند یارانه اقدام کند.

در گام نخست طرح هوشمندسازی یارانه نان شاهد حذف یارانه آرد نان‌های فانتزی و نیمه‌حجیم بودیم. اما از آن‌جایی که سبد غذایی مردم به نان گره خورد دولت تغییری در قیمت نان به وجود نیاورد، اما در مقابل طرح کارت‌خوان هوشمند را برای نانوایی‌ها به اجرا گذاشت.

این طرح به صورت آزمایشی از نانوایی‌های استان زنجان آغاز شد و در ادامه به سراسر نانوایی‌های کشور تسری یافت. در واقع با مجهز شدن نانوایی‌ها به این کارت‌خوان‌ها، میزان دقیق فروش نان و حتی نوع نان در نانوایی قابل رصد می‌شد.

در قالب طرح هوشمندسازی یارانه نان تمامی نانوایی‌ها به دستگاه کارتخوان هوشمند متصل شدند؛ بدین شکل که مردم پس از خرید نان کارت عابربانک خود را می‌کشیدند و هزینه نان یارانه‌ای را پرداخت می‌کردند. اما از آنجایی که نانوایی‌ها باید آرد خود را به قیمت آزاد خریداری می‌کردند قرار شد دولت مابه‌التفاوت مبلغ نان یارانه‌ای تا قیمت اصلی نان را به حساب نانوایی واریز ‌کند.

در واقع با این طرح این الزام پیش آمد که خرید نان تنها با کارت‌های بانکی انجام بگیرد و نانوایی‌ها حق دریافت پول نقد از مردم را نداشته باشند، چراکه قرار است هر نانوا به میزان فروش خود از دولت یارانه دریافت کند.

نادیده گرفتن اقناع‌سازی مردم در طرح هوشمندسازی یارانه نان

مشکلات طرح هوشمندسازی یارانه نان از همان روزهای ابتدایی اجرای هوشمندسازی آغاز شد؛ چراکه دولت الزامی برای اقناع‌سازی مردم ندید. به‌طورکلی عدم اطلاع‌رسانی دقیق و شفاف‌سازی جزئیات این طرح برای مردم و حتی صف نانوایی‌ها پیامد‌های نامطلوبی برای این طرح اقتصادی به همراه داشت.

در ابتدا بسیاری از شهروندان نحوه کارکرد با این دستگاه‌ها را نمی‌دانستند؛ از این رو نانوایی‌ها ناچار بودند که یک نیروی انسانی برای انجام تراکنش در این دستگاه قرار دهند. اما تمام ماجرا به اینجا ختم نمی‌شد، چراکه بسیاری از نانوایی‌ها از اختلال پی‌درپی این دستگاه‌ها شکایت داشتند و نحوه خدمات‌رسانی آن را بسیار کُند عنوان می‌کردند.

گم‌شدن 50 میلیون قرص نان

با گذشت حدود شش ماه از طرح هوشمندسازی یارانه نان، خبر پر سر و صدایی از گم شدن «50 میلیون قرص نان» توسط یک مقام مسئول رسانه‌‎ای شد؛ موضوعی که با هدف اصلی این طرح تعارض داشت.

محمد جلال، مشاور وزیر امور اقتصادی و دارایی، در گفتگو با صداوسیما خبر داد که رصد داده‌های کارت‌خوان‌های هوشمند در نانوایی‌ها نشان می‌دهد روزانه ۵۰۰۰ تن آرد، یعنی حدود ۵۰ میلیون قرص نان لواش در نانوایی‌ها گم می‌شود.

او در این باره عنوان کرد که این مقدار نان صرف خوراک دام و طیور، مصرف واحدهای صنفی و صنعتی در حوزه گندم و بخشی هم قاچاق می‌شود.

در حالی حجم بسیار بالایی از آرد یارانه‌ای در شبکه توزیع نان ناپدید می‌شد که بسیاری از شهروندان در استان‌های مختلف از طولانی شدن صف نانوایی‌ها و محدودشدن خرید نان گلایه داشتند.

صنف نانوایی نسبت به انتشار این خبر بسیار گلایه داشتند و عنوان کردند که دولت با مطرح‌سازی این موضوع این صنف را زیر سوال برده است. یکی از نکاتی که نانوایان در توضیح ناپدید شدن 5000 تن آرد در روز عنوان می‌کردند این بود که حدود 3000 نانوایی در کشور هنوز به دستگاه کارت‌خوان هوشمند نان متصل نشده‌اند؛ در صورتی که این نانوایی‌ها روزانه به طور متوسط 300 کیلوگرم نان پخت کنند یعنی روزانه آمار استفاده از 900 تن آرد در سامانه ثبت نمی‌شود.

نادیده گرفتن حدود شش میلیون مهاجر افغانستانی در ایران که سرانه مصرف نان آن‌ها نیز بسیار بالاست، یکی‌ دیگر از انتقادهایی بود که نانوایی‌ها از آن سخن می‌گفتند. نانوایی‌ها عنوان می‌کردند سرانه مصرف نان مهاجران افغانستانی حدودا دو برابر هر ایرانی است. در صورتی که هر نفر از این جمعیت روزانه 600 گرم نان مصرف‌کننده 3600 تن مصرف روزانه آنها نیز در سامانه ثبت نمی‌شود.

از طرف دیگر نیز بخش زیادی از کودکان و سالمندان روزانه به نانوایی‌ها مراجعه می‌کنند که دارای کارت بانکی نیستند؛ حدودا روزانه 400 تا 500 تن آرد در این بخش مصرف می‌شود که در دستگاه‌های هوشمند نانوایی‌ها ثبت نمی‌شود.

در واقع می‌توان گفت در حال حاضر پس از حذف ارز ترجیحی و اجرای طرح اصلاح نظام پرداخت یارانه نان، با وجود اینکه دولت اعلام کرده بود که قیمت آرد برای صنعت و تمامی صنوف آزاد خواهد شد، اما هنوز این تصمیم به مرحله اقدام نرسیده و همچنان نانواهای دولتی مانند سابق آرد را براساس سهمیه و بهصورت یارانهای دریافت می‌کنند.

ابهامات و نواقص طرح هوشمندسازی یارانه نان

طرح هوشمندسازی یارانه نان از همان ابتدای اجرا با نواقصی همراه بود. برای مثال برخی از افراد به دلیل مشغله بسیار زیاد خریدهای خود را به صورت اینترنتی انجام می‌دهند که خرید نان نیز در زمره آن است. اما هنوز دولت راهکار و سازوکاری برای ثبت خرید نان به شیوه اینترنتی ندیده است.

از کم‌فروشی می‌توان به عنوان یکی‌ دیگر از نواقص طرح هوشمندسازی یارانه نان نام برد. در حال حاضر یکی از عمده تخلفات تعدادی از نانوایی‌ها کم‌فروشی در وزن چانه است که با این کار در روز تعداد بیشتری نان پخت می‌کنند و سود بیشتری می‌برند؛ اما امکان رصد و ثبت این دست تخلفات در این طرح وجود ندارد. در واقع برخی از نانوایی‌ها برای جبران هزینه‌های خود اقدام به این کار می‌کنند.

از سوی دیگر آن‌طور که مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرده: برخی از نانوایی‌های دولتی مشتری‌ها را مجبور می‌کنند که نان را به اشکال مختلف مانند نان کنجدی، نان زعفرانی، نان حاوی سبزیجات و انواع دیگر خریداری کنند. با این شیوه دستگاه کارتخوان هوشمند چهار قرص نان ثبت می‌کنند، اما در عمل دو قرص نان به مشتریان تحویل می‌دهند.

همچنین باید یادآور شد که روند پرداخت یارانه آرد برای تولید نان سنتی از پنج سال گذشته تاکنون سیر صعودی داشته است. علت آن است که در این بازه زمانی دولت برای حمایت از کشاورز، قیمت خرید تضمینی گندم را افزایش داده و در مقابل برای حمایت از مصرف‌کننده قیمت نان را با افزایش پرداخت یارانه تا حد امکان پایین نگه داشته است.

تمام این اتفاقات دست به دست هم داده‌اند تا پس از گذشت کمتر از شش ماه بسیاری از کارشناسان هوشمندسازی یارانه نان را طرحی شکست‌خورده تلقی کنند و موفقیت آن را زیر سوال ببرند. بدین ترتیب شاید افزایش پلکانی قیمت‌ها و اصلاح یارانه حامل‌های انرژی بدون انگیزه‌های سیاسی و شعارهای نخ‌نمایی نظیر جراحی اقتصادی و حمایت از محرومان راهکاری باشد که توجیه اقتصادی داشته باشد و بتوان به موفقیت آن امید داشت. در غیر این صورت باید درنهایت منتظر هزینه‌های سنگین طرحی باشیم که از ابتدا کفه شکست آن در ترازو سنگینی قابل توجهی داشت.

برای مطالعه بیشتر گزارش از ناپدیدشدن دکل نفتی تا گم‌شدن روزانه ۵۰ میلیون نان را در تجارت‌نیوز بخوانید.