فرسایش خاک ۷ برابر خاک‌زایی در ایران و ۳ برابر میانگین جهانی/ ۱۱۲میلیارد دلار؛ هزینه اقتصادی فرسایش

به گزارش تجارت‌نیوز، «نرخ فرسایش خاک ۷ برابر نرخ خاک‌زایی شده است.» منبع این خبر، گروه مهندسی حفاظت از آب و خاک سازمان تحقیقات کشاورزی ایران است. پیشتر هم، بحران منابع طبیعی یکی از ۵ ریسک اصلی اقتصاد ایران از سوی مجمع جهانی اقتصاد اعلام شد که اتاق ایران با انتشار گزارشی ضمن پرداختن به این موضوع، میزان فرسایش خاک در ایران را به طور متوسط، سالانه حدود ۱۶.۴ تن در هکتار و تقریبا ۳ برابر میانگین جهانی تخمین زد.

در همین ارتباط، فرسایش خاک به چه معناست؟ علت تشدید این پدیده در ایران چیست؟ قوانین تا چه حد جامع است؟ هزینه اقتصادی فرسایش خاک چقدر است؟ راهکار مهار آن چیست؟ و … . اینها بخشی از سوالات کلیدی درباره فرسایش خاک به‌عنوان یک تهدید زیست محیطی است که در این گزارش سعی کرده‌ایم پاسخی برای آنها بیابیم.

هر ۱۰۰۰ سال؛ یک سانتی‌متر خاک

بر اساس اطلاعات منتشر شده در گزارش اتاق بازرگانی، ایــران دارای وســعتی حـدود ۱۶۵ میلیـون هکتـار اســت. از ایـن مسـاحت حـدود ۸۹ میلیـون هکتــار فاقــد خـاک و ۷۶ میلیـون هکتـار دارای خـاک اســت. بـرای تشـکیل هـر سـانتی‌متر خـاک در ایـران ۷۰۰ تـا ۱۰۰۰ سـال زمـان نیـاز اسـت کـه دو برابـر میانگیـن جهانـی اسـت. همچنیـن ایـران کشـوری اسـت کــه از نظــر اقلیمــی بـر روی کمربنـد خشـک و نیمـه‌خشـک جهـان قـرار گرفتـه و بیـش از ۸۸ درصد مسـاحت کشــور در معــرض پدیــده بیابـان‌‌‌زایــی قــرار دارد. حفـظ خـاک بـه دلیــل امنیـت غذایــی، ذخیـره بـزرگ ژنتیکــی و ارائــه خدمــات اکوسیســتمی اهمیــت دارد.

خاکی که از بین می‌رود…

«خاک از بین می‌رود و دیگر حاصلخیز نیست.» این عبارات، تعریفی ساده از فرسایش خاک است. پیشتر، فاطمه پاسبان- کارشناس اقتصادی- نیز در یادداشتی که در اختیار تجارت‌نیوز قرار داده بود، فرسایش خاک را اینگونه تعریف کرده بود: «فرسایش خاک به مفهوم فرسودگی و از بین رفتگی مداوم خاک سطح زمین به‌وسیله آب یا باد است.» از دیدگاه توسعه انسانی، فرسایش خاک به کاهش رفاه بهره‌برداران کشاورزی منجر شده که به دلیل کاهش درآمد، حادث می‌شود. برای مثال، نتیجه یک تحقیق در مالاوی و تانزانیا در سال ۹۷ نشان می‌دهد که «احتمال فقیر شدن خانوارها در مالاوی ۳۵ درصد و در تانزانیا ۴۸ درصد با افزایش فرسایش خاک بیشتر می‌شود.»

هزینه اقتصادی فرسایش خاک چقدر است؟

تازه‌ترین اطلاعات منتشر شده نشان می‌دهد که هزینه اقتصادی فرسایش خاک در ایران از ۵۶ تا ۱۱۲ میلیارد دلار برآورد شده است. سال گذشته هم، منوچهر گرجی، رئیس انجمن علوم خاک ایران، در این باره به تسنیم گفته بود: «در وزرات کشاورزی آمریکا در سال ۲۰۱۱ تحقیقی انجام شد که نشان داد به‌ازای هر تن فرسایش خاک ۲۸ دلار خسارت وارد می‌شود. اگر همین عدد را در میزان فرسایش سالانه در کشور تعمیم دهیم؛ رقم ۵۶ میلیارد دلار به دست می‌آید.» در حالی هزینه فرسایش خاک در ایران رقم بالایی است که روند بهبود با سرعت کمی اتفاق می‌افتد و با آمارهای جهانی فاصله قابل توجهی دارد.

چرا فرسایش خاک شدت گرفته است؟

نرخ فرسایش خاک ۷ برابر نرخ خاک‌زایی شده است؛ آماری نگران کننده که نشان از تشدید روند این تهدید زیست محیطی دارد.

به گفته کارشناسان، استفاده نادرست از منابع خاک و تغییرات کاربری در اراضی سطح حوزه‌های آب‌خیز، استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی در مزارع کشاورزی، استفاده از روش‌های صنعتی کشاورزی و بیابانی‌شدن زمین‌های کشاورزی و مراتع و تغییر کاربری‌شان برای ساخت‌وسازهای صنعتی یا تفریحی یا ویلاسازی‌ها، استفاده بی‌رویه از مراتع، تبدیل مراتع به دیم‌زارها، کشت دیم در اراضی شیب‌دار و نبود مدیریت پایدار در اراضی کشاورزی از جمله عوامل تشدید فرسایش خاک در ایران است.

همچنین، برخی کارشناسان این حوزه، جنگل‌تراشی را اولین عامل فرسایش خاکی در ایران می‌دانند. در این باره، روزنامه فرهیختگان طی گزارشی خبر داده بود که جنگل‌های هیرکانی شمال تقریبا در ۵۰ سال اخیر نصف شده‌ و از ۸.۳ به ۶.۱ رسیده‌اند. جنگل‌های بلوط ۴۰ درصد تخریب شده و بیش از ۵.۵ میلیون هکتار کاهش داشته است.

قانون جامع است؟

قانون حفاظت از خاک در سال ۹۸ به تصویب رسید و به دستگاه‌های متولی ابلاغ شد. این قانون در برگیرنده موضوع تخریب خاک و متولی آن وزارت جهاد کشاورزی و منابع طبیعی است. با اینحال، کارشناسان می‌گویند قانون خاک به اندازه کافی جامع نیست. در این زمینه، حمیدرضا پیروان- رئیس گروه مهندسی حفاظت از آب و خاک سازمان تحقیقات کشاورزی- به ایلنا ، می‌گوید: «الگوهای استفاده از اراضی باید تحت عنوان قوانین مدون تنظیم شوند.»

تجویز کارشناسان برای مهار بحران

با توجه به نقش فرسایش خاک در سیل اخیر، بازگرداندن پوشش گیاهی به زمین‌های کشاورزی و مراتع از جمله راهکارهای پیشگیرانه در برابر فرسایش خاک است که کارشناسان بر آن تاکید می‌ورزند. افزون بر این، ترویج فرهنگ‌سازی در بخش خاک، بازنگری قوانین حفاظت از خاک، تهیه آمایش سرزمین و اجرای دقیق آن، حفظ کاربری اراضی و جلوگیری از تغییرات آن، اجرای کشاورزی حفاظتی در بخش کشاورزی شامل شخم در جهت عمود بر شیب، رعایت تناوب زراعی، حفظ بقایای گیاهی پس از برداشت محصول، استفاده از روش‌های نوین آبیاری، تامین معیشت جایگزین برای آبخیزنشینان در مناطق بحرانی، اجرای حقابه‌های زیست محیطی از دیگر راهکارهای پیشنهادی هستند.

در کنار این موارد، اساتید دانشگاه به مسئولان وزارت جهاد کشاورزی توصیه می کنند که جلوی خاک خوردن پایان‌نامه‌های دانشگاهی را بگیرند و برای دستیابی به راهکارهای علمی به سراغ دانشگاه بروند.