مالیات ۹۷؛ تنبیه خوش‌حساب‌ها یا تعزیر فراری‌ها

میلاد مرادی: بحث و جدل‌ها بر سر لایحه بودجه 97 بالا گرفته است. اگر چه ممکن است این لایحه در دست نمایندگان چکش‌کاری اساسی شود اما به گونه‌ای نشان‌دهنده جهت‌گیری دولت است.

به گزارش تجارت‌نیوز ، لایحه‌ای که نشان می‌دهد مردان پاستور به دنبال تدوین یک بودجه انقباظی بوده‌اند. یعنی بودجه‌ای که در آن دولت درآمدهای خود را افزایش داده و در عوض به دنبال کاهش هزینه‌های خود است.

در لایحه بودجه امسال، پیش‌بینی شده که میزان درآمدهای دولت از مالیات به میزان 12 هزار میلیارد تومان نسبت به سال گذشته افزایش پیدا کند. اصلی‌ترین راه دولت‌ها برای کسب درآمد مشروع از طریق مالیات است. در چند سال گذشته و با روی کار آمدن دولت حسن روحانی روند اخذ مالیات شتاب گرفته است.

یک عملکرد مثبت دولت

شاید کمتر کسی باشد که روند بهبود مالیات‌ستانی دولت را در چند سال اخیر تایید نکند. آمارها نیز البته این امر را نشان می‌دهد. به طوری که در سال 95 در حدود 101 هزار و 470 میلیارد تومان از مالیاتی‌های پیش‌بینی شده در بودجه محقق شده بود.

در اسفند ماه همان سال وزیر اقتصاد وقت خبر داد که برای اولین بار در تاریخ کشور میزان درآمدهای مالیاتی از درآمدهای نفتی بیشتر شده است. در همان سال سهم نفت از بودجه کشور در حدود 74 هزار و 279 هزار میلیارد تومان بوده است.

در لایحه بودجه سال 96 نیز دولت پیش‌بینی کرده که درآمدهای مالیاتی چیزی در حدود 112 هزار میلیارد تومان باشد. اما بالاخره در لایحه بودجه سال 97 پیش‌بینی دولت آن است که میزان درآمدهای مالیاتی کشور چیزی در حدود 12 هزار میلیارد تومان افزایش پیدا کند.

اگر چه افزایش درآمدهای مالیاتی کشور و کاهش اتکا به درآمدهای نفتی امری پسندیده است اما سوال این است که دولت با کدام پشتوانه مهر تایید بر افزایش درآمد‌های مالیاتی زده است؟

تولیدکنندگان خوش‌حساب در کنار کارمندان و کارگران، اقشاری هستند که برای گرفتن مالیات در دسترس دولت هستند. به همین خاطر دولت به راحتی مالیات این اقشار را دریافت می‌کند.

اما در مورد بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی که به صورت زیرزمینی انجام می‌شود، دریافت مالیات سخت است. به همین دلیل همواره کارمندان و بخش خصوصی واقعی، به نوعی در دسترس‌ترین اقشار برای دریافت مالیات توسط دولت بوده‌اند. در واقع این اقشار فشار ناشی از فرار مالیاتی در بخش‌های دیگر را تحمل می‌کنند.

رانتی که توان تولید را گرفته است

بخش خصوصی و تولید در ایران هنوز از آثار زیانبار تحریم در طول سالیان متمادی رنج می‌برند، به همین جهت نمی‌تواند فشار ناشی از دریافت مالیات بیشتر را نیز تحمل کنند. تولیدکنندگان در ایران از مسائل مختلفی گلایه دارند.

آنها اعتقاد دارند که برخی از صنایع و واحدهای تولیدی از یک نوع رانت خاص برخوردار هستند. رانتی که با دادن سوبسیدهای مختلف دولتی به برخی از تولیدکنندگان خصولتی، باعث ایجاد یک نوع انحصار شده است.

در واقع عده‌ای معتقد هستند وجود چنین رانتی، رقابت را در بخش تولیدی کشور از بین برده است و باعث شده تا تولیدکنندگان واقعی متضرر این سیستم رانتی باشند. در دهه هشتاد فرایند خصوصی‌سازی در ایران آغاز شد. عده زیادی اعتقاد دارند که این خصوصی‌سازی واقعی نبوده است.

فرایند خصوصی‌سازی به گونه‌ای رقم خورد که به جای آنکه صنایع به بخش‌های مردمی و بخش خصوصی واقعی واگذار شود، به برخی از شبه دولتی‌ها و افراد و نهادهای نزدیک به دولت واگذار شدند. از آن زمان بود که واژه شرکت‌های خصولتی کم‌کم در اقتصاد ایران مطرح شد.

این روزها دیگر کسی نیست که به فرایند خصوصی‌سازی در ایران انتقادات تند و تیز نداشته باشد. سعید لیلاز اقتصاددان،در این‌باره می‌گوید:‌ «بنده همه داستان خصوصی‌سازی را غارت می‌دانم و به نظرم سازمان‌یافته‌ترین نوع غارت که تا کنون همتا نداشته است، مربوط به سال‌های ۸۴ تا ۹۲ بود که ناشی از خصوصی‌سازی است.»

اما آیا افراد یا نهادهای نزدیک به دولت که سکان اداره شرکت‌های دولتی را بر عهده گرفته‌اند، شرایط و ضوابط مربوط به سایر بنگاه‌های تولیدی بخش خصوصی را دارند؟

احسان سلطانی پژوهشگر حوزه اقتصادی معتقد است که واحدهای بزرگ خصولتی و شبه‌خصوصی از چندین نوع رانت برخوردار هستند. این رانت‌ها باعث شده‌اند تا تولیدات این واحدها ارزان‌تر از تولیدات بخش خصوصی واقعی باشد.

وی از 8 رانت مواد اولیه، رانت انرژی، رانت انحصار بازار، رانت بازار بسته و رانت صادرات برای برخی واحدهای تولیدی شبه‌خصوصی یاد می‌کند. وی در مورد رانت صادراتی عقیده دارد که رانت صادرات از معافیت مالیاتی و عدم پرداخت مالیات ارزش‌افزوده برای صادرات ایجاد می‌شود.

در واقع این پژوهشگر اقتصادی عقیده دارد که برخی از بنگاه‌های اقتصادی شبه‌دولتی از یک نوع رانت مالیاتی در قالب معافیت مالیاتی برخوردار می‌شوند. این رانت نه تنها باعث شده تا دولت از میزان قابل‌توجهی درآمد مالیاتی بی‌بهره بماند، بلکه توان رقابت از تولیدکنندگان واقعی را نیز از بین می‌برد.

هدف غایی از تولید در یک بنگاه اقتصادی سود است. مالیات نیز از سود کسر می‌شود. اکنون جای این سوال باقی است که با وجود چنین رانت‌هایی در بخش تولید کشور، چگونه می‌توان انتظار داشت تا تولیدکنندگان واقعی بتوانند در یک فضای غیر‌رقابتی مالیات بیشتری بدهند.

تولید در ایران یک نوع مجاهدت است

شاید کمتر تولید‌کننده‌ای در کشور باشد که از دست مشکلات درگیر تولید به ستوه نیامده باشد. رنج تحریم سال‌ها بدن نحیف تولید در ایران را نحیف‌تر کرده است. همواره رتبه ایران در گزارش‌های جهانی در مورد سهولت شروع کسب‌و‌کار، جزو آخرین رتبه‌ها است. گزارش اخیر بانک جهانی نیز نشان‌دهنده شرایط نامناسب ایران در تولید است. ایران در این گزارش رتبه 124 را کسب کرده که چهار رتبه کاهش داشته است.

سخت بودن شرایط تولید باعث شده تا سرمایه‌گذاران سرمایه‌های خود را به بخش‌های نامولد اقتصاد سوق دهند. ابراهیم جمیلی، رئیس خانه اقتصاد ایران در این رابطه، می‌گوید: «هم اکنون وضعیت تولید در ایران سخت تر از واردات است و در عین حال سود واردات بیشتر است.»

فرشاد مومنی و حسین راغفر از جمله اقتصاددان‌هایی هستند که همواره در مورد بد بودن شرایط تولید در ایران هشدار داده‌اند. مومنی در یک برنامه تلویزیونی در مورد سخت بودن تولید در ایران، گفت: «درگیر تولید شدن با توجه به وضعیت فعلی اقتصاد کشور یک نوع مجاهدت است.»

وی افزود: «ساختار فعلی اقتصاد کشور علیه تولید آرایش گرفته است. تجارت ایران در ساختار رانتی قرار دارد و پیوندهای فاسد با کانون‌های رانت منشا مشکلات کشور شده است. تجارت ما مکمل تولید نیست بلکه بر ضد تولید است. ساختار تولید محور باعث ایجاد انگیزه کار در کشور می‌شود.»

حسین راغفر نیز تا حدودی نظر مشابه با فرشاد مومنی را دارد. وی درباره سخت بودن شرایط تولید در ایران، می‌گوید: «اکنون تولید در کشور یک فعالیت بسیار پرهزینه است. در مقابل فعالیت‌هایی مانند دلالی، خرید و فروش زمین و مستغلات، فعالیت‌های پولی و مالی بیشترین سود را برای کسانی که به این حوزه‌ها وارد می‌شوند، دارد.»

جلوگیری از فرار مالیاتی به جای فشار به تولیدکنندگان

با وجود سخت بودن شرایط تولید در ایران، فشار بیشتر بر تولیدکنندگان برای دریافت مالیات، منطقی به نظر نمی‌رسد. بهتر است سازمان امور مالیاتی به دنبال از بین بردن فرار مالیاتی باشد. امری که چندان آسان نیست.

دریافت مالیات از سایر بخش‌ها در اقتصاد ایران تا حدودی سخت است. این امر دلایل زیادی دارد. در درجه اول باید گفت بخش قابل‌توجهی از اقتصاد ایران به صورت زیر‌زمینی است. گرفتن مالیات مبتنی بر دسترسی سازمان امور مالیاتی به اطلاعات دقیق و شفاف است.

در اکثر کشورها سازمان امور مالیاتی به عنوان یک سازمان ممیزی‌کننده، به میزان قابل توجهی به اطلاعات تمام بخش‌ها و سازمان‌ها دسترسی دارد. اما در ایران به علت مشکلات ساختاری اقتصاد کشور، اینگونه نیست و مسئولان این سازمان همواره از عدم دسترسی آنها به اطلاعات شفاف و دقیق گلایه می‌کنند.

به عنوان مثال چند سالی است که طرح نظام جامع مالیاتی به تصویب رسیده است. براساس این طرح باید سازمان امور مالیاتی برای بهبود وضعیت مالیات‌ستانی خود به اطلاعات حساب‌های بانکی دسترسی داشته باشد. اما با این حال هنوز چنین امری محقق نشده است.

تولیدکنندگان واقعی در کشور بیش از این توان تحمل فشارهای گوناگون ناشی از شرایط نامساعد کشور را ندارند. بهتر است از این به بعد و در راستای اجرای بودجه 97، دولت در درجه اول به دنبال ایجاد شرایط برابر برای همه تولیدکنندگان و از بین بردن رانت و فساد در این بخش باشد.

سپس با مهیا کردن زمینه‌های دسترسی سازمان امور مالیاتی به اطلاعات لازم، از حجم زیادی از فرار مالیاتی در کشور جلوگیری کند.