«دام درآمد متوسط» برای اقتصاد ایران

به گزارش تجارت‌نیوز، ایده ارائه بروشورهایی با نام «اقتصاد به زبان ساده» در معاونت اقتصادی اتاق بازرگانی ایران طرح شد و سپس توسط مرکز تحقیقات و بررسی‌های اقتصادی به اجرا درآمد. پنجاهمین خروجی این ایده، گزارش «دام درآمد متوسط» است. این گزارش نشان می‌دهد که اقتصاد ایران در 50 سال گذشته از اقتصادی با درآمد کم به جمع اقتصادهای با درآمد متوسط پیوسته است.

مفهوم دام درآمد متوسط چیست؟

اصطلاح دام یا تله در گزارش مورد اشاره به معنای شرایطی تعریف شده که در صورت گرفتاری در آن، خروج از این وضعیت به‌راحتی ممکن نبوده و نیازمند اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه است. به اعتقاد بسیاری از نظریه‌پردازان، دستیابی به رشد مستمر و سریع برای کشورهای در حال توسعه، تنها با غلبه بر دام‌های توسعه‌نیافتگی ممکن است.

مهم‌ترین دامی که در سال‌های آغازین توسعه از آن یاد می‌شود دام یا تله فقر بود. این دام به «دام تعادل سطح پایین» نیز مشهور است. در این چارچوب، کشورهای فقیر به دلیل فقر خود فاقد توان برای شکل‌دهی به فرآیند رشد هستند و ممکن است سال‌ها در همین وضعیت باقی بمانند. این در حالی است که در سال‌های اخیر دام درآمد متوسط به مهم‌ترین دام توسعه بدل شده است.

کشورها در تلاش برای جبران عقب‌ماندگی و بهبود استانداردهای زندگی در جوامع خود، دستیابی به رشد اقتصادی سریع و مستمر را هدف می‌گیرند. با این وجود، بسیاری از کشورها به‌رغم تجربه دوره‌هایی از رشد سریع اقتصادی، دچار رکود شده و رشد آنها کاهش یافته و یا حتی منفی می‌شود.

نکته مهمی که در این بخش از گزارش اتاق ایران به آن اشاره شده، این است که بر پایه تجربه بسیاری از کشورهای در حال توسعه، محدوده درآمد متوسط را معمولاً بین درآمد سرانه 2000 تا 6000 دلار (دلار جاری) و یا بعضاً 12 هزار دلار (به نرخ دلار ثابت 2010) دانسته‌اند. دستیابی به درآمد سرانه بیش از 2000 دلار به این معنی است که این کشورها توانسته‌اند فقر و محرومیت شدید را درمان کرده و بر مشکلاتی مانند گرسنگی بخشی از جمعیت فائق آیند. با این وجود این کشورها در زمینه رفاه و برخورداری، فاصله معناداری با کشورهای پیشرفته دارند.

اقتصاد ایران چه وضعیتی دارد؟

بر مبنای این گزارش، نیم‌نگاهی به اقتصاد ایران نشان می‌دهد که این بخش در نیم قرن اخیر از اقتصادی با درآمد کم به جمع اقتصادهای با درآمد متوسط پیوسته است. در فاصله دهه 1340 تا 1350، جهش اقتصادی ایران با عبور از مرحله درآمد کم به درآمد متوسط همراه بود. اما از آن دوره تا کنون اقتصاد ایران در عبور از مرحله درآمد متوسط به درآمد بالا بازمانده است.

تضعیف قدرت تولید ناخالص داخلی ایران

اقتصاد ایران در چند دهه اخیر مشابه بسیاری دیگر از کشورهای در حال توسعه، الگوی «حرکت- توقف» را تجربه کرده و هم‌اکنون در ردیف کشورهای با درآمد متوسط گیر کرده است. در این گزارش، درآمد سرانه ایران براساس دلار جاری و دلار ثابت 2010 تنظیم شده است. بر اساس دلار جاری، اقتصاد ایران از درآمد سرانه حدود 200 دلار در سال 1960 (1339) به حدود 5300 دلار در سال 2019 (1396) رسیده است. این وضعیت براساس دلار ثابت (قدرت خرید دلار 2010)، از 2900 دلار به 5900 دلار رسیده است. براساس دلار جاری، درآمد سرانه ایران بیش از 26 برابر شده، درحالی که براساس دلار 2010، درآمد سرانه ایران تنها حدود سه برابر افزایش یافته است. بر این اساس، در نیم قرن گذشته، وضعیت اقتصاد ایران روند بهبود داشت. به‌رغم بهبود درآمد سرانه، اما قدرت خرید تولید ناخالص داخلی ایران در 40 سال اخیر تضعیف شد.

ریشه گرفتاری اقتصاد در دام درآمد متوسط

اما ریشه این موضوع چیست؟ یک تفاوت مهم اقتصاد ایران با سایر اقتصادهای درآمد متوسط، تک‌محصولی بودن، وابستگی به فروش درآمدهای نفتی و خام‌فروشی در سال‌های گذشته است. وضعیت رشد اقتصاد ایران را در 50 سال گذشته نشان می‌دهد می‌توان به روشنی دریافت که این روند نسبت مستقیمی با تحولات درآمدهای نفتی دارد.

این مطالعه حاکی از آن است که هر گاه درآمدهای نفتی در کشور افزایش یافته، اقتصاد ایران نیز روندهای رشد را تجربه کرده است. اما این رشد بیشتر تابع نوسان درآمدهای نفتی بوده است.همچنین مقایسه بسط بخش خدمات در اقتصاد ایران با سایر کشورها نشان می‌دهد که در مجموع فعالیت‌های تولیدی در اقتصاد ایران یا جذابیت نداشته یا عمدتا در قالب تولیدات ساده و منبع‌محور قرار می‌گیرد.

به نظر می‌رسد این وابستگی به درآمدهای نفتی موجب شده است تا اقتصاد ایران نسبت به بهبود نظام آموزشی و تحقق نظام ملی نوآوری و نیز بهبود نظام حکمرانی اهتمام جدی نداشته باشد. همچنین تاکید بر مزیت‌های نسبی، موجب شده است تا سیاست‌گذاران نسبت به تنوع‌یابی و بسط قدرت تولیدی در حوزه‌های مختلف توجه نداشته‌اند.

پیش‌نیاز عبور از دام درآمد متوسط

اقتصاد ایران برای عبور از دام درآمد متوسط نیازمند تولیدمحوری، تنوع‌یابی و سپس بهبود قدرت ابداع و نوآوری است. این گزارش نشان می‌دهد که در مرحله خروج از تله فقر، دولت در ایران توفیقات نسبتا خوبی داشته و با ایجاد زیرساخت‌ها و کمک به شکل‌گیری صنایع، زمینه‌های خروج از فقر را فراهم ساخته است. درآمدهای نفتی هم در توسعه فیزیکی و هم در بهبود خدمات اجتماعی به کمک دولت‌ها آمده تا دولت در این سطح دستاورد مناسبی داشته باشد. هرچند هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیاد است.