چالش آبی توسعه پایدار در شهرها

در بسیاری از شهرهای ایران و به‌ویژه شهر تهران حرکتی آغاز شده که ظاهرا هدف آن داشتن فضایی زیبا و دلنواز است و از قرار معلوم می‌خواهد سروسامانی به خیابان‌ها و پیاده‌روها بدهد! اما در اصل کارش محصورکردن درخت‌ها و درختچه‌ها با سنگ و بتون و جدول‌کشی‌های متنوع و سنگ‌های رنگارنگ است که نتیجه‌ای غیر از جلوگیری از رسیدن آب باران جمع‌شده در پیاده‌روها و خیابان‌ها به پای گیاهان ندارد.

به گزارش تجارت‌نیوز، این نوع فعالیت‌های زیباسازی هم از سوی شهرداری، نهادها و سازمان‌های دولتی و عمومی و البته هم از سوی شهروندان به شکل گسترده‌ای در حال انجام است که با این اقدامات پایه‌های اصلی یکی از راه‌های دستیابی به دکوراسیون شهری متناسب با کم‌آبی و خشکسالی را از بین می‌بریم. این در حالی است که سامانه‌های هدایت آب باران به فضای سبز و گیاهان موجود در سطح شهرها و فناوری‌های نوین در این زمینه ویژه مناطق کم‌آب و خشک نیست و به‌عنوان بخش الزام‌آور شهر پایدار در کشورهای پرآب نیز استفاده می‌شود.

بر‌اساس شاخص‌های توسعه پایدار شهری که بهره‌مندی از همه امکانات برای رسیدن به شهری سازگار با حفظ محیط زیست است، یکی از روش‌ها و تکالیف آن، حفظ و حراست از منابع آب برای زندگی بهتر و نیز ابداع روش‌های نوین در یافتن و ایجاد منابع جدید آب است. در این راستا حتی از حداقل منابع بالقوه نیز چشم‌پوشی نمی‌شود و استفاده از آنها با به‌کارگیری روش‌های نوین، عملیاتی شده و بهره‌برداری می‌شود.

یکی از این منابع با‌ارزش جمع‌آوری و هدایت آب باران به مسیرها و مخزن‌های ذخیره است که به‌ویژه در اروپا و آمریکا مورد توجه قرار گرفته است؛ از‌جمله گالن باران یا تکنیک رین گاردن (باغ باران) که بیشتر برای فضای سبز استفاده می‌شود و نکته جالب آنکه در مقابل در کشوری مانند ایران که از کم‌آبی شدید رنج می‌برد؛ نه‌فقط روش‌هایی از این دست مورد توجه نیست؛ بلکه میراث‌های ارزنده سازگاری با کم‌آبی مانند باغ‌های ایرانی نیز به دست فراموشی سپرده شده و بدتر، همان‌طور که گفته شد؛ حتی از رسیدن آب باران به پای درخت‌ها و فضای سبز نیز جلوگیری می‌شود.

در‌این‌میان حتی زمان‌هایی که ماشین‌های شهرداری برای آبیاری درختان اقدام می‌کند، تنها نتیجه‌ای که مشاهده نمی‌شود، آبیاری است و بخش درخور‌توجهی از آب تانکرها به پیاده‌رو و خیابان پاشیده شده و آبیاری کامل و مؤثر انجام نمی‌شود. اگرچه ممکن است استدلال شود که میزان باران در کشور کم‌آبی مانند ایران چشمگیر نیست؛ اما سیلابی‌شدن باران‌ها در برخی مواقع درخور‌‌توجه است و اتفاقا به دلیل کم‌بارش‌بودن کشور، ما نیازمند حفظ کمترین میزان از آب‌ها هستیم تا شاید گوشه‌ای هرچند ناچیز از اثرات چالش کم‌آبی را کاهش دهیم. بر‌اساس‌این با جلب توجه همگانی به اهمیت و لزوم حفظ آب باران، موارد ذیل راهگشا خواهد بود.

تکنیک رین گاردن (Rain garden) یا باغ باران رین گاردن (Rain garden) یا باغ باران یکی از شیوه‌های بسیار ساده در استفاده از منابع آب باران است.

با وجود شرایط خشکسالی در کشور ما از آب باران، این نعمت خدادادی به صورت صحیح استفاده نمی‌شود و میزان زیادی از آب باران به‌ویژه در شهرها بر سطح خیابان‌ها و حتی بر موزاییک‌های حیاط منازل باقی مانده و بر اثر حرارت خورشید بخار شده و از دسترس خارج می‌شود. حال با توجه به کمبود آب در کشور ایران و وجود بارندگی‌های مناسب در برخی از مناطق کشور، هنوز شیوه‌های بهره‌برداری بهتر از آب باران نادیده گرفته می‌شود؛ در‌حالی‌که در کشورهای دیگر حتی برای آبی که از سطح بام و شیروانی‌های منازل سرازیر می‌شود، برنامه‌ریزی وجود دارد و برای مصارف بهداشتی از آنها بهره می‌برند و قطره قطره آن را مانند کیمیایی گران‌قدر حفظ و نگهداری می‌کنند.

در‌هر‌حال این سیستم یک راهکار ضروری برای بهینه‌کردن مصرف آب حاصل از بارندگی‌های سطحی شهر و تصفیه و مناسب‌کردن آب برای واردشدن به سفره‌های آب زیرزمینی و بالارفتن سطح آن است. شناخت سیستم رین گاردن و استفاده از آن در منازل شهری و فضای سبز و معابر موجب هدایت آب شده و از بروز سیلاب و جاری‌شدن آب در معابر جلوگیری می‌کند؛ در نتیجه شایسته است تا از این سیستم استفاده شود و جایی در طراحی فضای شهری و ساختمان‌ها به آن اختصاص دهیم و دست‌کم اوضاع را به سمت وخیم‌ترشدن سوق ندهیم.

کنترل سیلاب در سطح شهر

کاشت درخت و درختچه در مناطق سیل‌خیز همواره از روش‌های مرسوم و مؤثر برای کنترل سیلاب و حفظ خاک است که از گذشته‌های دور به‌عنوان یک راهکار توصیه و انجام شده است؛ در‌حالی‌که با همه‌گیر‌شدن معضلی که در این مطلب به آن پرداخته‌ایم، این روش نه‌فقط مورد غفلت قرار گرفته؛ بلکه نقش درخت‌های موجود در شهر نیز به حداقل رسیده است.

بر این اساس می‌توان اذعان کرد که یکی‌دیگر از فواید مؤثر هدایت آب باران به فضای سبز در سطح شهرها و البته در مواردی سطح روستاها، پیشگیری از سیلابی‌شدن سطح خیابان و پیاده‌رو در اثر بارش‌های متوالی است، زیرا بر اثر جمع‌شدن آب اختلالات عمده در رفت‌وآمد شهروندان، تردد خودروها و سایر وسائط نقلیه به‌وجود می‌آید که تبعات مختلفی دارد و همه‌ساله شاهد صحنه‌های تکراری ترافیک و سرگردانی مردم و مسافران در گذرگاه‌های شهری هستیم که بیشتر مواقع به بروز چالش‌های فرهنگی و اجتماعی نیز منجر می‌شود. همچنین واردشدن آسیب به زیرساخت‌های شهری و خدمات‌رسان و نیز ساختمان‌ها و اماکن عمومی و واحدهای مسکونی و تجاری شهروندان از دیگر نتایج این شرایط است.

از سوی دیگر، جلوگیری از آلودگی سفره‌های زیرزمینی، جمع‌شدن آب حاصل از باران در سطح شهر و به‌دنبال آن راهیابی سیلاب ناشی از آن به جوی‌ها و مسیل‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی، دو نتیجه ویرانگر دارد: یکی آنکه این آب‌های باکیفیت و تمیز در مجاورت فاضلاب‌های خانگی و صنعتی به فاضلاب تبدیل می‌شود و بدون آنکه برای شهر مفید باشد، حتی اثرات نامطلوب بر محیط زیست را تشدید کرده و سفره‌های زیرزمینی را آلوده می‌کند و در شرایط دشوار کنونی که با کمبود شدید منابع آب شیرین مواجه بوده و هزینه گزاف تصفیه آب‌های آلوده منابع مالی زیادی را می‌طلبد، مسئله بغرنج دیگری بر مجموعه مسائل شهری افزوده می‌شود.

دوم آنکه به‌علت سیلابی‌شدن آب‌های سطحی و سرریزشدن آنها به‌همراه زباله‌های شهری شاهد ظاهر ناخوشایندی در سطح شهرها و پراکنده‌شدن زباله‌ها هستیم و در نتیجه سروسامان‌دادن به اوضاع به‌وجودآمده و ازبین‌بردن نتایج ناگوار بهداشتی آن نیازمند زمان و امکانات مضاعفی است که هزینه زیادی را بر شهر و شهروندان تحمیل می‌کند.

در‌حالی‌که اگر با روشی آسان و عملی و همچنین صرف هزینه کم مانع رسیدن آب باران به گیاهان و فضای سبز نشویم و خود را از این موهبت پاک الهی محروم نکنیم، بیشتر پیامدهای تأمل‌برانگیز ذکر‌شده به‌راحتی قابل کنترل است؛ چراکه گیاهان می‌توانند با جذب و تصفیه مناسب آب باران، آب باکیفیت و مطلوبی را وارد سطوح زیرین زمین کرده و مانع تولید فاضلاب بیشتر شوند و از سوی دیگر به فضای شهری غوطه‌ور در انواع آلاینده‌ها، طراوت و زیبایی دوچندانی را هدیه کنند.

سخن آخر اینکه قرارگرفتن ایران در منطقه گرم و خشک و وضعیت ناگوار میزان بارش‌ها در سال‌های اخیر به‌تنهایی کافی است تا ما قطره‌قطره آب را غنیمت بشماریم و چون گوهری گرانبها آن را پاس بداریم و مانع هدر‌رفتن آن در بخش‌های مختلف شویم، اما چنانچه در این مقال گفته شد، این وظیفه به فراموشی سپرده شده و همگان آن را چون ماده‌ای بی‌ارزش می‌انگارند که رسالتی جز نابودی آن بر خود متصور نیستند و درحالی‌که در بیشتر کشورها اهتمام جدی برای حفظ آن دارند، ما نیز اهتمام جدی برای آلوده‌کردن و هدردادن آن داریم.

میزان بارش‌ها اگرچه محدود است، اما اگر همین میزان آب حاصل از باران که به شکل سیلاب و فاضلاب در شهرها و روستاها هدر می‌رود، اندازه‌گیری شود قطعا عدد قابل توجهی خواهد بود و با جذب آن در پای گیاهان و فضای سبز علاوه بر مزایایی که گفته شد، بخش زیادی از منابع آبی شهرداری را که صرف آبیاری می‌شود، آزاد می‌کند تا در سایر بخش‌ها از آن استفاده شود یا حداقل در چاه‌ها و مخازن زمینی برای آیندگان حفظ و نگهداری می‌شود. با این روش ساده یکی از قطعات پازل بی‌تدبیری امروز ایران در سازگاری با کم‌آبی حذف خواهد شد.

بارش‌های هرچند اندک پاییزی در راه است، با کمی همت می‌توانیم آن را به منابع ارزنده زندگی‌بخش تبدیل کنیم؛ فقط کافی است ارتفاع فضاسازی و دورچینی درختان را کمی پایین آورده و هم‌سطح خیابان و پیاده‌رو کنیم و راه باریکی برای آب باز کنیم.

منبع: روزنامه شرق