جنگ دامپینگی چشم آبی‌ها علیه فولاد ایران

محمد مهدی حاتمی: در طول چند سال گذشته و به دنبال افت شدید تولید فولاد در اتحادیه اروپا، ایران به یکی از عمده‌ترین صادر‌کنندگان این محصول به قاره سبز بدل شد و در ردیف کشورهایی مانند چین، هند، روسیه، برزیل و اوکراین قرار گرفت.

به گزارش تجارت‌نیوز ، با این همه، مدتی نگذشت که کمیسیون اروپا به عنوان نهادی میان-کشوری که در زمینه‌های مختلف محل مشورت کشورهای عضو اتحادیه اروپا است، به تحریک برخی شرکت‌های تولیدکننده فولاد در اروپا، برخی صادرکنندگان فولاد به اتحادیه اروپا را به دامپینگ این محصول متهم کرد.

ایران هم علی‌رغم آنکه حجم صادراتش بسیار پایین‌تر از دیگر کشورهای عضو این فهرست بود، به عنوان یکی از متهمین شناخته شده بود. کمیسیون اروپا تهدید کرد که از اقدامات ضد دامپینگ در مقابل این کشورها استفاده خواهد کرد و نتیجه بررسی‌ها را تا مهرماه سال جاری اعلام خواهد کرد.

صادرات یکی از صنایعِ سنگین ایران در ماه‌های پیشِ رو حالا در مقابل یک مانع جدی قرار گرفته است. این در حالی است که طرح اتهام دامپینگ را شاید بتوان به تعبیری، جنگ اقتصادی تولیدکنندگان این محصول در اروپا، علیه تولیدکنندگان آن در دیگر کشورها دانست. در این گزارش به صنعت فولاد ایران و حواشیِ ایجاد شده در مورد دامپینگ این محصول در اتحادیه اروپا خواهیم پرداخت.

60 درصد از تولید فولاد خاورمیانه در دست ایران است

تولید فولاد در جهان، دست‌کم در دو دهه گذشته روندی کاملا صعودی داشته و تنها بروز رکود عمیق در اقتصاد جهان، در سال 2008 میلادی، تولید این کالای استراتژیک صنعتی را کاهش داده است. به گزارش تجارت نیوز، داده‌های «انجمن جهانی فولاد» نشان می‌دهد تولید این محصول از 751 میلیون تن در سال 1996 میلادی، به حدود 1630 میلیون تن در سال 2016 میلادی رسیده است که از این میان، تولید فولاد چین به تنهایی 808 میلیون تن است، یعنی چیزی در حدود نیمی از تولید جهانیِ این محصول.

ایران با تولید سالانه 17.9 میلیون تن فولاد، سیزدهمین تولید کننده بزرگ فولاد در جهان است و با توجه به آنکه تولید این محصول در خاورمیانه، به 31.5 میلیون تن می‌رسد، ایران به تنهایی حدود 60 درصد از تولید فولاد در خاورمیانه را در اختیار دارد. البته بنا به مفاد برنامه ششم توسعه و نیز اهداف سند چشم انداز 1404، تولید فولاد کشور تا هشت سال آینده باید به حدود 55 میلیون تن برسد و این یعنی باید بازارهای صادراتی مناسبی هم برای صادرات این محصول در نظر گرفته شود.

اما چرا تولید فولاد تا این اندازه اهمیت دارد؟ فولاد از جمله استراتژیک‌ترین محصولات تولیدی توسط هر کشوری است و تولید و مصرف آن می‌تواند نشان‌دهنده اندازه و ابعاد اقتصاد کشورها و عطش آنها برای توسعه باشد. در واقع، درست مانند انرژی و یا سیمان، مصرف بیشتر فولاد در یک کشور، می‌تواند علامتی باشد مبنی بر اینکه آن کشور صنعتی‌تر از دیگر کشورها است. همین توضیح شاید بتواند جایگاه سیزدهم ایران در تولید فولاد در جهان را به عنوان یک مزیت، بهتر نشان دهد.

سیدرضا شهرستانی، عضو هیئت مدیره انجمن فولاد ایران در گفت‎و گو با تجارت نیوز، درباره اهمیت تولید فولاد می‌گوید:«بعضی محصولات هستند که تبحر یافتن در تولید آنها می‌تواند نشان دهد ما تا چه اندازه توسعه‌یافته شده‌ایم، مثل تولید محصولات پتروشیمی، تولید نرم افزار در زمینه، تولید خودرو و کالاهایی از این قبیل. در این میان اما فولاد جایگاه ویژه‌ای دارد، چرا که برای تولید بسیاری از محصولات پایین‌دستی، فولاد مورد نیاز است. به عنوان مثال، صنایعی مانند خودروسازی، کشتی‌سازی، جاده‌سازی و پل‌سازی و ساخت بنادر دریایی، همه و همه به فولاد نیاز دارند، تا آنجا که می‌توانیم بگوییم تولید بیش از 3000 نوع محصول مختلف در گرو تولید فولاد است.»

از شهرستانی در مورد جایگاه فولاد ایران می‌پرسم و می‌شنوم:«قبل از انقلاب ترکیه که امروز بیش از 36 میلیون تن فولاد تولید می‌کند، در این زمینه بسیار از ما عقب‌تر بود، اما وقوع رخدادهایی مانند جنگ تحمیلی و تحریم‌ها، ما را عقب انداخت. با این همه، و علی‌رغم اینکه در سال‌های اخیر قیمت فولاد در جهان بسیار افت کرده است، ما سال گذشته 18.5 میلیون تن تولید داشتیم و امسال هم می‌توانیم به 21 میلیون تن برسیم.»

زیاد خوش بین نباشید

اهداف سند چشم‌انداز 1404 می‌گویند ایران باید تا این سال قادر به تولید سالانه 55 میلیون تن فولاد باشد اما شهرستانی معتقد است دست‌یابی به این میزان از تولید با توجه به شرایط کنونی چندان عملی به نظر نمی‌رسد. «با توجه به سابقه‌ حدودا 50 ساله‌ای که من در بازار فولاد دارم، فکر می‌کنم رقم خوش‌بینانه تولید ما در سال 1404، حداکثر بین 40 تا 45 میلیون تن خواهد بود و رقم واقع‌بینانه هم حدود 30 میلیون تن. برای رسیدن به اهداف سند چشم‌انداز، لازم است که در برنامه‌ریزی‌ها و هدف‌گذاری‎هامان بازنگری کنیم. علاوه بر این، در برنامه دیده شده که ظرفیت ذوب آهن ما باید به 30 میلیون تن در سال برسد اما در حال حاضر بیش از 21 میلیون تن نیست.»

شهرستانی ادامه می‌دهد:«صنعت فولاد مشکلات بسیاری دارد که برخی از آنها حتی مربوط به خود این صنعت هم نیستند و در واقع مشکلات زیرساختی هستند. به عنوان مثال، جابه‌جایی 55 میلیون تن فولاد، به حدود 250 میلیون تن جابه‌جایی ریلی نیاز دارد و این یعنی باید زیرساخت‌های توسعه‌ای کشور هم آماده شده باشند.»

وقتی کفگیر اروپایی ها به تهِ دیگ خورد

ایران چند سالی هست که با هوشمندی، اتحادیه اروپا را به عنوان مقصدی برای صادرات مازادِ تولید فولاد خود در نظر گرفته است و در طول این مدت، یکی از 5 صادرکننده اصلی فولاد به این اتحادیه بوده است. اما چرا اروپایی‌هایی که خود یکی از بزرگ‌ترین تولیدکننده‌های فولاد در جهان بوده‌اند، اکنون به واردات گسترده این محصول می‌پردازند؟

تولید و مصرف فولاد که یکی از مهم‌ترین فلزات مورد نیاز برای تولیدات صنعتی به حساب می‌آید، می‌تواند نشانه‌ای باشد از توسعه اقتصادی و پویایی یک اقتصاد. بر اساس داده‌های انجمن جهانی فولاد می‌توان به سادگی توضیح داد که چرا اتحادیه‌ اروپا از یک تولیدکننده بزرگ، به یک واردکننده عمده در زمینه فولاد بدل شده است. مجموع تولید فولاد در اتحادیه اروپا از 210.3 میلیون تن در سال 2007 میلادی (یک سال پیش از آغاز بحران مالی در اقتصاد جهانی) به 139.4 میلیون تن در سال 2009 میلادی رسید و حتی تا سال 2016 هم از سطح 162 میلیون تن فراتر نرفت.

برخی کارشناسان می‌گویند دلیل اصلی این موضوع بروز رکود عمیق در صنعت ساختمان در اتحادیه اروپا است و از آنجا که به دلیل بحران اقتصادی، تقاضای کل برای فولاد هم برای مدتی حدود یک دهه کاهش پیدا کرده است، بسیاری از تولیدکنندگان اروپایی از گردونه تولید خارج شده‌اند و جا برای صادرکننده‌هایی مانند ایران باز شده است.

تولید فولاد در کشورهای منطقه خاورمیانه اما در طول دو دهه گذشته همواره صعودی بوده و حتی بر اثر بروز بحران مالی جهانی در سال 2008 میلادی هم دست‌خوشِ کاهش نشده است. به عبارت دیگر، در فاصله سال‌های 1996 تا 2016 میلادی، تولید فولاد در خاورمیانه از 9.2 میلیون تن به 31.5 میلیون تن رسیده است.

با این همه، شهرستانی معتقد است کاهش تقاضای فولاد در اتحادیه اروپا ارتباط چندانی به رکود اقتصادی ندارد و ناشی از بالا رفتن استانداردهای مصرف در این کشور است. او می‎گوید:«کاهش تقاضای فولاد در اتحادیه اروپا ناشی از رکود اقتصادی نیست و می‌توان آن را نتیجه سیاستگذاری‌هایی دانست که کاهش مصرف انرژی را هدف‌گذاری کرده است. در واقع، این یک روند جهانی است که تقاضا برای فولادِ «های-تِک» یا فولادهایی که حجم کمتر و مقاومت بیشتری، افزایش پیدا کند. به عبارت دیگر، اروپایی‌ها ترجیح می‌دهند از فولاد با کیفیت استفاده کنند و ما هم اگر می‌خواهیم جریان صادرات‌مان به این کشورها را همچنان حفظ کنیم، باید به سمت تولید فولادِ های-تک برویم.»

کسی «دامپینگ‌کننده‌ها» را دوست ندارد

صادرات فولاد ایران به اتحادیه اروپا اما آن قدرها هم بدون مشکل نبوده است.کمیسیون اروپا، به عنوان نهادی بین کشوری که در واقع حکم بازوی مشورتی اتحادیه اروپا را دارد، برای مقابله با دامپینگ فولاد صادراتی ایران و چند کشور دیگر در این اتحادیه، وارد عمل شده است. اما «دامپینگ» یعنی چه؟

دامپینگ نوعی سیاستِ قیمت‌گذاری است که در آن، تولیدکننده قیمت کالای صادراتی خود به دیگر کشورها را کمتر از قیمت تولید همان کالا در کشور مقصد و یا گاهی حتی کمتر از هزینه تمام شده تولید خودش، تعیین می‌کند. هدف از دامپینگ هم معمولا یا سهم‌خواهی از بازارهای صادراتی است و یا بیرون راندن رقبا از گردونه رقابت.

طبیعی است که کشورهای واردکننده، در صورت تشخیص این موضوع، با سیاست‌های حمایت‌گرایانه (protectionist measures) سعی در حمایت از تولیدکننده‌های داخلی، در مقابل تولیدکننده‌های خارجی داشته باشند. به عبارت دیگر، هر چقدر هم که قوانین تجارت آزاد در جهان، مبادلات تجاری آزاد را تشویق و ترغیب کنند، باز هم اجازه تسخیر بازار توسط تولیدکنندگان خارجی را نمی‌دهند.

توافق‌نامه سازمان تجارت جهانی (WTO) هم دامپینگ را محکوم می‌کند اما آن را ممنوع قلمداد نمی‌کند. به عبارت دیگر، این وظیفه نهادهای اقتصادیِ پایش‌گر در کشورهای مختلف است که از تولیدکنندگان داخلی خود حمایت کنند.

تداوم دامپینگ و عدم مبارزه با آن می‌تواند موجب مرگ صنایع داخلی در مقابل آن دسته از صنایع خارجی شود که در مواردی از مزیت نسبی هم برخوردار‌اند. این همان اتفاقی است که در فاصله سال‌های 1384 تا 1392 در اقتصاد ایران رخ داد. در این دوره هشت ساله، ایران به دلیل دسترسی به درآمدهای گسترده نفتی عملا به یک واردکننده بزرگ بدل شد و حجم واردات حتی به اوجِ سالانه 90 میلیارد دلاری هم رسید.

احتمالا خاطرتان هست که در این دوره، بازار ایران به اندازه‌ای به عرصه تاخت و تاز کالاهای چینی بدل شد که ده‌ها هزار واحد تولیدکننده داخلی تعطیل شدند و بسیاری از کالاها، در عمل حتی توجیه تولیدی هم نداشتند.

ابزار حمایت از تولیدکننده داخلی در مقابل دامپینگ هم وضع تعرفه‌های وارداتی است. به این منظور، نهادهای قانون‌گذار در کشورهای مختلف، برای واردات کالاهایی که تولید مشابه در داخل دارند، تعرفه وضع می‌کنند و سعی می‌کنند ورود آنها به کشور را گران‌تر کنند. به عنوان مثال، همین حالا ایالات متحده آمریکا به دلیل سیاست‌های حمایت‌گرایانه دونالد ترامپ، برای ورود بسیاری از کالاهای چینی تعرفه‌های سنگین وضع کرده است و در ایران هم واردات اتوموبیل‌های خارجی تعرفه‌های دست کم 100 درصدی دارد.

ارزان‌فروشی فولاد در قاره سبز

مدتی قبل کمیسیون اروپا ایران را به دامپینگ فولاد در بازار کشورهای عضو این اتحادیه متهم کرد. بررسی‌ها به درخواست آن دسته از شرکت‌های تولیدکننده فولاد در اروپا آغاز شد که معتقد بودند دامپینگ تولیدکننده‌های خارجی، عرصه را بر آنها تنگ کرده است.

نتیجه بررسی به کمیسیون اروپا اعلام شد و تولیدکنندگانی در کشورهای چین، روسیه، برزیل، هند، اوکراین و ایران، محکوم به دامپینگ شدند. تعرفه‌های ضد دامپینگ وضع شده برای برخی کشورها از جمله چین، در مواردی به 65.1 درصد تا 73.7 درصد رسید و صحبت از این بود که این تعرفه‌ها تا پنج سال برقرار باشند. در این مدت، هر کشوری که فولاد صادراتی‌اش به اتحادیه اروپا قیمتی کمتر از قیمت مصوب در این اتحادیه داشته باشد، مشمول تعرفه‌های ضد دامپینگ می‌شود.

این موضوع اعتراض شدید چین را برانگیخت. با این همه، عده‌ای معتقداند وضع اقدامات ضد دامپینگ در واقع بیش و پیش از آنکه اجرایی شوند، به مثابه تهدیدهایی هستند تا دامپینگ‌کننده قیمت‌ها را افزایش دهد. به عبارت دیگر، دامپینگ‌کننده را می‌ترسانند تا او دامپینگ را متوقف کند.

تولیدکنندگان ایرانی اما معتقداند اتهام دامپینگ در زمینه صادرات فولاد ایران به اتحادیه اروپا، بی اعتبار است. به گزارش چیلان، دکتر بهرام سبحانی، مدیرعامل فولاد مبارکه اصفهان، پس از انتشار برخی اخبار مبنی بر اعمال تعرفه‌های وارداتی بر روی نورد گرم برخی کشورها و شرکت‌ها که نام ایران و فولاد مبارکه نیز در آن به چشم می‌خورد در واکنشی گفت:«شکایتی که اتحادیه فولادسازان اروپا تنظیم کرده بود وارد فرایند بررسی شد تا دامپینگ را بررسی نماید و درصورت تایید، قوانین ضد دامپینگ قرار دهد. هنوز خروجی این بررسی‌ها منتشر نشده اما آنچه واضح است بحث دامپینگ منتفی است.»

عضو هیئت مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ادامه داد:«اتحادیه اروپا پیشنهاد داده قیمتی را به عنوان قیمت پایه فولادهای وارداتی به اروپا تعیین کند و اگر شرکت یا کشوری از آن قیمت پایین‌تر واردات داشت، مشمول محدودیت، ممنوعیت و جریمه شود. با این حال این موضوع نیز هنوز قطعی نشده و به صورت پیشنهاد ارائه شده است.»

سبحانی اما معتقد است حتی در صورت وضع اقدامات ضد دامپینگ علیه فولاد ایران، مشکلی برای تولیدکننده ایرانی پیش نمی‌آید.«اولا این موضوع تنها برای نورد گرم است درحالی که فولاد مبارکه علاوه بر نورد گرم، نورد سرد، گالوانیزه، قلع اندود و حتی اسلب را نیز صادر می‌کند و اتحادیه اروپا این مواد را نیز نیاز دارد. ثانیا ما در حال کشف بازارهای جدید هستیم و در سال گذشته برای نخستین بار وارد بازار آفریقا شدیم.

حتی در جنوب شرق آسیا، وارد بازارهای تایلند، تایوان و مالزی شدیم و به آنها ورود پیدا کردیم. بنابراین تُناژ صادرات‌مان به اروپا به گونه‌ای است که حتی اگر محدودیتی در بحث نورد گرم اعمال شود و با آن مواجه شویم بازارهای جایگزین داریم.»

سروشی، تحلیل‌گر ارشد حوزه فولاد اما معتقد است تداوم صادرات فولاد ایران به اتحادیه اروپا در شرایطی که احتمال وضع تعرفه وجود دارد، چندان به صرفه نخواهد بود. سروشی به تجارت‌نیوز می‎گوید:«به نظر من از آنجا که شرکت فولاد مبارکه دچار این مشکل شده، بهتر است این پرسش را از خود آنها بپرسید. ضمن اینکه مسئولان فولاد مبارکه می‌گویند بازارهای جایگزین، از جمله در هند و شمال آفریقا وجود دارد که به نظر می‌رسد ایران بتواند روی آنها سرمایه‌گذاری کند.» او ادامه می‌دهد:«اما با توجه به جمیع شرایط و اتهام دامپینگ علیه ایران، من فکر می‌کنم تداوم صادرات فولاد به اتحادیه اروپا برای ما به صرفه نخواهد بود.»

جایگزینی عراق و افغانستان با اروپا

محمدسیاوشی، دیگر تحلیل‌گر حوزه فولاد اما معتقد است ایران اساسا نباید نگرانی چندانی بابت قطع صادرات فولاد خود به اتحادیه اروپا داشته باشد. او در گفت و گو با تجارت‌نیوز می گوید:«به نظر من تمام این هیاهویی که حول این موضوع در ایران ایجاد شده سیاسی است و عمدتا هم در داخل کشور وجود دارد.»

سیاوشی ادامه می‌دهد:«ایران سالانه حدود 16 میلیون تن تولید فولاد دارد که 12 میلیون تن از این رقم در داخل خود کشور مصرف می‌شود. مگر چه میزان از حدود 4 میلیون تن فولاد صادراتی که باقی می‌ماند به اتحادیه اروپا می‌رود؟ ما حتی ممکن است در آینده نیاز به واردات فولاد هم داشته باشیم. من فکر می‌کنم ما زمانی باید نگران وضع تعرفه‌های ضد دامپینگ باشیم که حجم تولید ما قابل رقابت با کشورهای تولیدکننده بزرگ باشد. به عنوان مثال چین را در نظر بگیرید.

در این کشور سالانه 800 میلیون تن فولاد تولید می‌شود و حتی ظرفیت تولید یک میلیارد تنی هم وجود دارد. من شخصا در سفری به چین، کارخانه‌ای دیدم که حجم تولید فولاد در آن 28 میلیون تن در سال بود، یعنی حدود دو برابر تولید ایران. بنابراین به نظر می‌رسد که ما نقش تعیین‌کننده ای در بازار فولاد نداشته باشیم و زمانی که از مجازات ضد دامپینگ صحبت می‌شود، مخاطب احتمالا کشورهایی مانند چین، هند یا ژاپن هستند.»

سیاوشی معتقد است ایران می‌تواند برای صادرات، بازارهایی بسیار بهتر از اروپا هم پیدا کند. «ما بازارهای جایگزین زیادی در اختیار داریم که بسیاری از آنها، مانند افغانستان یا عراق، در همسایگی ما هستند. به عنوان مثال، عراق سالانه به 4.5 میلیون تن فولاد احتیاج دارد که می‌تواند آن را از طریق ایران تأمین کند. علاوه بر این، عراق نیاز بسیاری به تیرآهن دارد اما تنها 10 درصد از این نیاز از طریق ایران تأمین می‌شود.»

تقصیر تحریم ها بود

شهرستانی درباره چرایی طرح ادعای دامپینگ در صادرات فولاد ایران به اتحادیه اروپا می‌گوید:«اگر موضوع را موشکافانه بررسی کنیم، شروع صادرات فولاد ایران با قیمت‌های پایین به اتحادیه اروپا، در زمان تحریم‌ها اوج گرفت. در آن زمان تولیدکنندگان ما به نقدینگی احتیاج داشتند تا بتوانند قطعات یدکی مورد نیاز برای ماشین‌آلات خود را خریداری کنند و از آنجا که معضلاتی هم در مورد نقل و انتقال ارز وجود داشت، برنامه‌ریزی‌های خود آنها و همین‌طور سیاست‌های عمومی دولت به سمت افزایش صادرات گرایش پیدا کرد. یکی از پر طرفدارترین فولادهای تولید شده توسط ایران هم محصولات فولاد مبارکه است که به واسطه مرغوبیت، خریداران زیادی در اتحادیه اروپا دارد.»

شهرستانی ادامه می‌دهد:«از طرف دیگر باید به وضعیتی که بازار فولاد در یک یا دو سال اخیر در جهان از سر گذرانده هم توجه کنیم. به دلیل افت شدید قیمت فولاد در این سال‌ها که حتی بسیاری از تولیدکنندگان جهانی این محصول را تا مرز ورشکستگی هم پیش برد، بسیاری از بازرگانان ایرانی هم ترجیح می‌دادند حتی با قیمت‌های پایین همچنان روند صادرات خود به کشورهای دیگر و از جمله اتحادیه اروپا را همچنان حفظ کنند.»

عضو هیأت‌مدیره انجمن فولاد ادامه می‌دهد:«تولید فولاد در اروپا در چند سال اخیر بین 150 تا 160 میلیون تن بوده است و تمام حجم فولاد صادراتی ایران که اروپایی‌های بر سر آن مسأله دارند، 600 تا 700 هزار تن است و این یعنی حداکثر نیم درصد از تولید کل فولاد در اتحادیه اروپا، که آنها آن را اصطلاحا «پیراهن عثمان» کرده‌اند. این فشار را هم شرکت‌های تولیدکننده فولاد در خود اتحادیه اروپا به کمیسیون اروپا وارد کرده‌اند و حالا هم پیشنهادشان این است که تعرفه 22 درصد برای فولاد وارداتی به این اتحادیه وضع شود.»

شهرستانی می‌گوید این وظیفه دولت ایران است که برای جلوگیری از اقدامات ضد دامپینگ در اتحادیه اروپا کاری بکند. «به نظر من این وظیفه دولت جمهوری اسلامی ایران، وزارت خارجه و همین طور سفارت ایران در بلژیک است که به اتحادیه اروپا اعلام کنند این موضوع به گذشته و شرایط خاص مربوط است و اینکه حتی خود شرکت فولاد مبارکه هم تمایلی به ارزان فروختن محصولات تولیدی خود ندارد.

در واقع این موضوع آن چنان که عده‌ای سعی دارند وانمود کنند حاد نیست و این احتمال هم وجود دارد که کسانی می‌خواهند با سوءاستفاده از موقعیت پیش آمده، مخالفت خود را با نتایج برجام نشان دهند. این در حالی است که ما در سال گذشته حدود 6 میلیون تن صادرات فولاد داشتیم و در سال جاری هم امیدواریم به عدد 8 میلیون تن در زمینه صادرات دست پیدا کنیم.»