از یک پرونده ناتمام تا ماجرای زندگی یک کارآفرین نامدار/ مستندهایی که رنگ و بوی اقتصادی دارند

به گزارش تجارت‌نیوز، سینمای مستند ایران رابطه قوی‌ای با حوزه اقتصاد و تجارت ندارد. این مساله را می‌توان از چند منظر بررسی کرد. دلیل نخست و پررنگ، ماهیت سینمای مستند است. سینمایی که اساس آن اندیشه و فرهیختگی و دوری از ابتذال و خواسته بازار است. پس سینمای مستند معمولاً سرمنشاء تولید آثاری بوده که رنگ و بویی فراتر از ذائقه مرسوم و پسند بازار دارند. آنچه از تجربه و جسارت می‌توان سراغ گرفت در سینمای مستند رقم می‌خورد و گاهی به سینمای داستانی ایران راه می‌یابد. مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی، به عنوان جدی‌ترین متولی تولید مستند و حمایت از مستندسازان، در چند سال اخیر تعدادی مستند با موضوع‌های اقتصادی ساخته که برخلاف اغلب تجربه‌هایی از این دست چند ویژگی بارز دارند، نمی‌توان به این مستندها انگ سفارشی زد و آنها را با این چشم دید که ستایشگر اقدام‌های اتاق بازرگانی تهران (به عنوان نهادی که با مرکز برای تولید این آثار همکاری کرد) هستند. این مستندها به شکلی درست و حرفه‌ای ساخته شده و کیفیتی فارغ از نهادهای سفارش‌دهنده‌شان دارند. به تماشای هر یک که بنشینید، جذب سوژه و ساختار می‌شوید و فراموش می‌کنید که مضمون اصلی اقتصاد و پول و سرمایه است.

از میان این آثار «ف- الف» (فرشاد اکتسابی)، «زیر این چتر باران می‌بارد» (کتایون جهانگیری) و «راه ناتمام» (مصطفی رزاق کریمی) سال 1401 اکران آنلاین شدند. فیلم مصطفی رزاق کریمی، نوروز 1403 در سایت هاشور اکران شد.

نکته جالب در تولید این آثار، تنوع مضامین آنهاست. در «ف- الف» پرونده یک ماجرای بزرگ اقتصادی و پیامدهای آن بررسی شده. فیلم فرشاد اکتسابی، بسیار پرکشش و جذاب است و نگاهی ژورنالیستی دارد. تماشاگر از ابتدا تا انتها با یک پرونده پیچیده و مقدار زیادی اطلاعات و گفت‌وگو روبه‌روست، اما روایت، پر از فراز و فرود، معما و درگیرکننده است.

در «زیر این چتر باران می‌بارد» که بر اساس پژوهشی جدی و پیگیرانه ساخته شده، یک بحران جدی و معضل اساسی بررسی شده است. کتایون جهانگیری در این فیلم که می‌تواند یک سند محسوب شود و بارها مورد مطالعه قرار بگیرد، به روند فعالیت بیمه‌ها در ایران پرداخته و فیلمساز از منظر یک کاوشکر و پرسشگر، مسیر سختی را که بیمه‌ها از موقعیت سودآوری تا ورشکستگی در ۲۰ سال طی کرده‌اند به تصویر می‌کشد. تماشای «زیر این چتر باران می‌بارد» برای همه بیمه‌گذاران و آنان که از بیمه استفاده می‌کنند، تجربه‌ای اندوهناک و هول‌آور و هشداردهنده است.

مستند «راه ناتمام» ساخته مصطفی رزاق کریمی، برخلاف دو مستند دیگر، حال و هوایی هنری دارد و مستقیم به موضوعی اقتصادی نمی‌پردازد. کارگردان در این فیلم، وجوه ناشناخته و مناقشه‌برانگیز شخصیت اصغر قندچی را مختصر و مفید کنکاش و بررسی کرده است. به عنوان نمونه، شخصیت ملی‌گرای قندچی، نگاه سیاسی و فراجناجی‌اش و کمکی که به رزمندگان جنگ در زمان دفاع مقدس کرده، از شاخص‌ترین بخش‌های مستند است. مستندساز از دیدار قندچی با شاه و امام خمینی (ره) در مقاطع مختلف می‌گوید و تاکید می‌کند او شخصیتی کارآفرین داشته که خدمت به مردم و پیشرفت کشور از اصلی‌ترین اهدافش بوده است. در سینمای مستند ایران، کمتر چنین تصویر دقیق و همه‌جانبه‌ای از یک کارآفرین وجود دارد. کارآفرینی که هجوم مشکلات هرگز او را از خدمت به سرزمینش ناامید نکرده است.

«خانواده خلج» ساخته مریم الهامیان و مصطفی حاجی قاسمی پدیده هفدهمین جشنواره «سینماحقیقت» بود. فیلمی که بر اساس یک پرونده واقعی ساخته شده و به شکلی تحسین‌برانگیز، ضمن نقد ساختار مالی بانک‌ها، و اعتراض به عملکرد آنها در اعطای وام و مطالبه آن، به واسطه شخصیت اصلی (خانم خلج) به داستانی خانوادگی ورود می‌کند. اگر در «راه ناتمام» رزاق کریمی شخصیت اصلی را در دل بحران‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی رصد می‌کند یا در «ف- الف» پرونده‌ای جنجالی بررسی می‌شود، در «خانواده خلج» اقتصاد و خانواده به هم گره می‌خورد. فیلم به عنوان یک نمونه موثر از مستندسازی، موفق شد روند رسیدگی به پرونده خانواده خلج را که با بانک درگیر بودند، خاتمه دهد. این شاید بزرگ‌ترین دستاورد مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی، به عنوان متولی تولید این فیلم بود. فیلمساز نشان داد که می‌شود علیه زیاده‌خواهی بانک‌ها جنگید و با مطالبه حق و حقوق واقعی، پیروز مبارزه‌ای نفسگیر شد.

«امین الضرب» ساخته جمشید بیات ترک از دیگر ساخته‌های مرکز گسترش (با همکاری اتاق بازرگانی) است که در شانزدهمین جشنواره «سینماحقیقت» روی پرده رفت. «امین الضرب» برخلاف چهار مستند قبلی، در فضایی تاریخی روایت می‌شود و بر اساس اسناد و آمار و تصاویری که از گذشته باقی مانده، یک چهره اقتصادی موثر ایران را معرفی می‌کند. «امین الضرب» به‌نوعی شبیه «دبستان پارسی» (حسن نقاشی) است. در «دبستان پارسی» فیلمساز، تاریخ تاسیس مدارس در یزد و مخالفت‌ها را بررسی کرده اما «امین الضرب» پرتره‌ای درباره زندگی حاج محمدحسن امین الضرب، بزرگ‌ترین تاجر قرن نوزدهم میلادی و اولین کارآفرین صنعتی، ایران است. «امین الضرب» اولین سرمایه‌گذار صنعتی ایران است. او مجلس وکلای تجار ایران را تاسیس کرد و سال‌ها دارنده حقوق انحصاری ضرب سکه در عهد ناصری بود. فیلم سرنوشت پرفرازونشیب این تاجر را روایت می‌کند و به‌نوعی، مسیر اقتصاد ایران در دوره ناصری را به نقد می‌کشد.

تجربه موفق ساخت مستندهایی با مضامین اقتصادی در مرکز گسترش، نشان می‌دهد سوژه‌هایی که زمینه ساخت اثر هنری شوند و جذابیت داشته باشند، کم نیستند. مهم این است که سفارش‌دهنده و متولی تولید اثر، فارغ از چارچوب‌های کلیشه‌ای، ابتدا به خلق اثرهنری فکر کند و در زیرلایه‌ها، مطالب مورد نظرش را در فیلم جاگذاری کند.

محمد حیدری‌پور