اپراتور مجازی تلفن همراه، برخورد نزدیک از نوع دوم

به تازگی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مجوز فعالیت 19 اپراتور مجازی تلفن همراه (Mobile Virtual Network Operator or MVNO) را در کشور صادر کرده است. آنچه تا به امروز در ایران می‌شناسیم، اپراتورهای حقیقی تلفن همراه هستند. همراه اول، ایرانسل و رایتل اپراتورهای حقیقی هستند. اپراتورهای حقیقی با استفاده از زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری خود، خدمات ارائه می‌دهند. اپراتورهای مجازی ماهیت متفاوتی دارند و می‌توانند تاثیرات چشم‌گیری در بازار تلفن همراه داشته باشند. در این مقاله می‌خواهیم ببینیم اپراتورهای مجازی تلفن همراه چیستند و چه تأثیری بر بازار خدمات تلفن همراه می‌گذارند.

اپراتور مجازی تلفن همراه چیست؟

اپراتورهای تلفن همراه (Mobile Network Operators or MNO) برای ارائه خدمات به مشتریان، فعالیت‌های متعددی انجام می‌دهند. این فعالیت‌ها شامل دایره گسترده‌ای از اقدامات برای توسعه زیرساخت‌‌ها، بخش‌ فروش، بازاریابی، پشتیبانی و ارتباط با مشتریان هستند. برای مثال شبکه ایرانسل هم‌زمان درحال‌توسعه نسل چهارم و پنجم تلفن همراه در کشور و ارائه سیم‌کارت‌ها و بسته‌های تشویقی جدید است.

یکی از روش‌های مدیریتی برای بهبود کیفیت خدمات و افزایش رضایت مشتری، محدود کردن تعداد فعالیت‌ها، خدمات و محصولات شرکت است. اگر ایرانسل به جای تمرکز بر توسعه زیرساخت و تخصیص بودجه‌های فراوان در این بخش، تمرکز خود را صرفا روی خدمات به مشتریان معطوف می‌کرد، احتمالا میزان رضایت آن‌ها را بالاتر می‌برد؛ اما تا وقتی زیرساخت لازم وجود نداشته باشد، نمی‌توان خدمات رضایت‌بخشی را عرضه کرد.

توسعه زیرساخت‌ها، افزایش ظرفیت شبکه و هم‌زمان عدم جذب کافی مشتریان، بخشی از توان و ظرفیت شبکه ایرانسل را بدون استفاده می‌گذارد.

اینجا است که اپراتورهای مجازی تلفن همراه مطرح می‌شوند. اپراتورهای مجازی از این ظرفیت خالی برای ارائه خدمات بهتر به مشتریان استفاده می‌کنند. آن‌ها میزان رضایت مشتریان را افزایش می‌دهند. وجود اپراتورهای مجازی از سویی فرصتی برای توسعه هر چه‌بهتر زیرساخت‌ها را در اختیار اپراتورهای اصلی قرار می‌دهد.

تاریخچه ظهور اپراتورهای مجازی

تا اواخر دهه ۱۹۸۰ میلادی، بازار تلفن‌ همراه در انحصار دولت‌ها بود. ایجاد یک بازار آزاد برای خدمات تلفن همراه مثل مکالمه صوتی و پیام کوتاه در سال ۱۹۹۳ مطرح شد. در این بازار آزاد، انحصار دولت از بین می‌رفت و شرکت‌های خصوصی جای آن را می‌گرفتند.

تاسیس شرکت‌های خصوصی برای خدمات تلفن همراه در کشورهای اسکاندیناوی خصوصا نروژ و سوئد آغاز شد. اولین انگیزه‌ها برای ایجاد اپراتورهای مجازی تلفن همراه، بهبود شبکه نسل دوم تلفن همراه (2G) و افزایش یک‌باره تعداد مشترکان تلفن همراه بود. تلاش‌های بسیاری برای تاسیس اپراتورهای مجازی در این کشورها با شکست مواجه شدند؛ زیرا اختلافات زیادی برای تصویب قوانین این حوزه به وجود آمده بود.

اپراتورهای مجازی از ظرفیت خالی برای ارائه خدمات بهتر به مشتریان استفاده می‌کنند.

در نهایت اولین اپراتور مجازی تلفن همراه جهان پس از تصویب قوانین مربوطه در اتحادیه اروپا، در کشورهای نروژ و سوئد شروع به فعالیت کرد. این اپراتور سنس (Sense) نام دارد. در سال ۲۰۰۰ اپراتور دیگری به نام تله۲ (Tele2) توانست قراردادی با اپراتور سونوفون (Sonofon) در دانمارک ببندد و در این کشور نیز خدمات موبایلی ارائه کند. در نهایت با تغییر قوانین در کشور‌های اسکاندیناوی، سهم بازار اپراتورهای مجازی به ۱۰ درصد

اپراتورهای مجازی در جهان

طبق آخرین آمارها، تعداد اپراتورهای مجازی در سطح جهان از سال 2010 تا 2015 به میزان ۷۰ درصد رشد داشته است. تعداد اپراتورهای مجازی ثبت در تابستان سال ۲۰۱۵، 1017 اپراتور بود. در این آمارها کشور آلمان با داشتن ۱۲۹ اپراتور، آمریکا با 108 و بریتانیا با 76 اپراتور مجازی، سه کشور اول با بیشترین اپراتورهای مجازی هستند.

تعداد اپراتورهای مجازی در خاورمیانه انگشت‌شمار هستند. اگر تمامی این نوزده شرکت فعالیت خود را آغاز کنند، ایران دارای بیشتر اپراتورهای مجازی موبایل در خاورمیانه خواهد بود.

برخی اپراتورهای مجازی، در چندین کشور فعالیت دارند. اپراتور ویرجین موبایل (Virgin Mobile) در ۱۲ کشور، تسکو موبایل (Tesco Mobile) در ۵ کشور، لایکا موبایل (Lycamobile) با ۲۳ کشور و اپراتور لیبارا (Lebara) با ۹ کشور فعال هستند.

اپراتورهای مجازی تلفن همراه چگونه عمل می‌کنند؟

اپراتورهای مجازی بر بستر زیرساخت‌ها و شبکه اپراتورهای اصلی تلفن همراه فعالیت می‌کنند. این اپراتورها معمولا متناسب با نوع فعالیت‌ خود، یا هیچ زیرساختی ندارند و یا به صورت محدود صرفا تجهیزاتی برای مدیریت مشتریان خود نصب می‌کنند. اپراتورهای مجازی نمی‌توانند پهنای باند رادیویی اختصاصی یا شبکه گیرنده و فرستنده داشته باشند. از این روی هزینه تاسیس و فعالیت یک اپراتور مجازی بسیار کم‌تر از اپراتورهای اصلی است.

اپراتورهای مجازی در اصل یک توزیع‌کننده خدمات هستند. آن‌ها بخشی از ظرفیت شبکه یک اپراتور اصلی را به صورت عمده می‌خرند و آن را به صورت خرد به مشتریان نهایی می‌‌فروشند. آن‌ها برای این کار برند خود را می‌سازند، سیم‌کارت‌های اختصاصی خود را ارائه می‌دهند و مشتریان را جلب می‌کنند.

از آنجایی که شبکه مورد استفاده این اپراتورها، همان شبکه چند اپراتور اصلی است، هزینه ترابرد و یا تعویض سیم‌کارت‌ها برای مشتریان پایین است.

اپراتورهای مجازی تلفن همراه چه مزایای می‌توانند داشته باشند؟

در سطور بالا گفتیم که هزینه تاسیس و راه‌اندازی یک اپراتور مجازی تلفن همراه بسیار کمتر از یک اپراتور اصلی است. این نکته باعث می‌شود متقاضیان راه‌اندازی چنین اپراتورهایی پرتعداد باشند. در نتیجه در یک بازه زمانی کوتاه ممکن است تعداد زیادی اپراتور مجازی شروع به فعالیت کنند.

وجود تعداد زیاد عرضه‌کننده‌ خدمات، یک معنای مهم دارد. افزایش رقابت. این اپراتورها هرکدام به نوبه خود تلاش می‌کنند با ارائه بسته‌ها و خدمات جذاب‌تر، مشتریان بیشتری را جلب کنند. این رقابت هم کیفیت‌ خدمات را افزایش می‌دهد و هم در نهایت باعث کاهش قیمت می‌شود.

انواع اپراتورهای مجازی

اپراتورهای مجازی با توجه میزان دسترسی و اجازه برای نصب تجهیزات سخت‌افزاری به چهار دسته تقسیم می‌شوند. سخت‌افزارهایی اپراتورهای مجازی می‌توانند برای فعالیت خود نصب یا استفاده کنند، شامل این بخش‌ها است:

• دسترسی به زیرساخت‌های پایه‌ای شبکه مثل ایستگاه‌ها، دستگاه‌های فرستنده و گیرنده و مراکز سوچینگ (Switching)
• ارائه بسته‌های خدماتی، قیمت‌گذاری و سیستم‌های پرداخت شامل خدمات ارزش‌افزوده همچون صندوق پیام صوتی و هشدار تماس‌های از دست‌رفته
• بخش خدمات مشتریان همچون فروش، بازاریابی، مدیریت ارتباطات مشتریان و خدمات پس از فروش.

در ادامه انواع اپراتورهای مجازی را می‌آوریم.

۱ - اپراتور خرده‌فروش

این نوع اپراتور مجازی با نام اپراتور مجازی لاغر (Skinny MVNO) نیز شناخته می‌شود. اپراتور خرده‌فروش (Branded Reseller) به طور کامل از سخت‌افزارهای اپراتور اصلی طرف قرارداد خود، استفاده می‌کنند. این نوع اپراتور، خدمات موبایلی همچون بسته‌های داده، تماس‌های صوتی و پیام کوتاه را به صورت عمده از اپراتور اصلی می‌خرد و به صورت خرد به مشتریان می‌فروشد. اپراتورهای مجازی خرده‌فروش، برند خود را می‌سازند و فعالیت‌های همچون خدمات مشتریان، فروش و بازاریابی مختص خود را دارند.

۲ - اپراتور ارائه‌دهنده خدمات

این نوع از اپراتورهای مجازی با نام اپراتورهای مجازی سبک (Light MVNO) شناخته می‌شود. اپراتورهای ارائه‌دهنده خدمات (Service Provider) نیز همچون اپراتورهای خرده‌فروش خدمات مشتریان، بازاریابی، برندینگ، فروش و توزیع مختص خود را دارند. این اپراتورها همچنین می‌توانند تعرفه‌ها و قیمت‌های خرده‌فروشی را مستقل از اپراتور اصلی تعیین کنند و به مشتریان ارائه دهند.

3 - ارائه‌دهندگان خدمات گسترده

این نوع اپراتورها با نام اپراتورهای مجازی سنگین (Thick MVNO) شناخته می‌شوند. اپراتورهای ارائه‌دهنده خدمات گسترده (Enhanced Service Provider) تجهیزات و سخت‌افزارهای کاملی برای کنترل و ارائه خدمات در اختیار دارند. اپراتورهای مجازی سنگین بیشتر از دو نوع اپراتور پیشین، روی برندینگ و مالکیت مصرف‌کننده تمرکز می‌کنند. این اپراتورها همچنین خدمات دیگری همچون کاربری‌ اختصاصی داده ارائه می‌دهند؛ مثلا با سیم‌کارت‌های یک اپراتور مجازی خاص می‌توانید عملیات‌های بانکی را صرفا با استفاده از دستورهای داخل شبکه، با بانک‌های طرف قرارداد انجام دهید.

اپراتورهای مجازی کامل

اپراتورهای مجازی کامل (Full MVNO) تمام سخت‌افزارهای لازم برای ارائه خدمات از جمله سوئیچ‌ها، ابزارهای ارتباط با مشتریان، سیستم‌های پرداخت و سرورهای داده را دارند.

اپراتور مجازی کامل تمام سخت‌افزارهای لازم را در اختیار دارند.

تفاوت اپراتورهای مجازی کامل با اپراتورهای اصلی فقط در یک نکته است. اپراتور مجازی کامل نمی‌تواند فرکانس و شبکه رادیویی خود را داشته باشد و باید از شبکه یک اپراتور اصلی استفاده کند.

انواع اپراتورهای مجازی در ایران

طبق مصوبه سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، فقط دو نوع اپراتور مجازی تلفن همراه می‌توانند در ایران فعالیت کنند. با نگاهی به جزئیات این مصوبه می‌توانیم بفهمیم، اپراتورهای مجازی نوع اول همان اپراتورهای کامل و اپراتورهای نوع دوم همان اپراتورهای ارائه‌دهنده خدمات یا اپراتورهای سبک هستند. برای مثال اولین اپراتور مجازی کشور یعنی شاتل موبایل که به تازگی توزیع سیم‌کارت‌های خود را آغاز کرده است، از نوع اول و یک اپراتور مجازی کامل است.

اپراتورهای مجازی نوع اول باید بتوانند در دو سال اول فعالیت خود، بخش‌هایی از شبکه زیرساخت تلفن همراه (به‌جز شبکه دسترسی رادیویی) شامل مرکز سوئیچینگ تلفن همراه، نقاط پشتیبانی خدمات داده مانند GGSN و SGSN و مرکز ثبت اطلاعات مکانی (HLR) مشترکین را ایجاد و راه اندازی کند. اپراتورهای نوع اول مجاز به در اختیار داشتن سکوی خدمات، سامانه صورتحساب‌گیری و مدیریت و نگهداری مشترکین هستند.

برخورد از نوع دوم

اپراتورهای مجازی نوع دوم یا سبک، خدمات شبکه تلفن همراه را بر اساس قرارداد عمده‌فروشی از اپراتور میزبان خرید یا اجاره می‌کنند. این اپراتورها خدمات را با برند خود به صورت خرده به مشترکین نهایی می‌فروشند. اپراتورهای مجازی نوع دوم می‌توانند سکوی خدمات، سامانه صورتحساب‌گیری و مدیریت و نگهداری مشترکین داشته باشند. اپراتورهای نوع دوم نمی‌توانند مراکز سوئیچینگ تلفن همراه، نقاط پشتیبانی خدمات داده مختص را خود ایجاد کنند.

تا به امروز، نوع فعالیت چهار اپراتور مجازی تلفن همراه در ایران مشخص شده است. از این بین تاکنون سه شرکت به عنوان اپراتورهای نوع اول و یک شرکت به صورت اپراتور نوع دوم معرفی شده است. باقی شرکت‌هایی که مجوز فعالیت اپراتور مجازی را از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات دریافت کرده‌اند باید در شش ماه با یکی از اپراتورهای اصلی قرارداد ببندند و نوع فعالیت خود را تعیین کنند.

بیم‌ها و امیدها

هر چه میزان عرضه یک کالا افزایش یابد انتظار داریم که قیمت آن نیز کاهش پیدا کند. این نکته در مورد خدمات تلفن همراه شامل تماس‌های تلفنی، پیام کوتاه و خدمات داده نیز صادق است. افزوده شدن تعداد اپراتورها به معنی افزایش رقابت این شرکت‌ها برای جذب و نگهداری مشتریان است. این فرصت رقابتی، در نهایت باعث می‌شود شرکت‌ها بسته‌های پیشنهادی بهتری به مشتریان ارائه دهند. بسته‌هایی شامل خدمات با کیفیت و ارزان‌. توسعه اپراتورهای مجازی بخش مهمی از آینده اقتصاد داده و اینترنت در ایران است.

با فعالیت اپراتورهای مجازی، میزان پهنای باند مصرفی شبکه تلفن همراه بیشتر می‌شود. از سویی فعالیت این شرکت‌ها، سود چشم‌گیری نیز نصیب اپراتور اصلی می‌کند. با افزایش تعداد مشترکین، پهنای باند مصرفی و ظرفیت زیرساخت‌های اپراتورهای اصلی پر می‌شوند. از این روی آن‌ها مجبور خواهند بود زیرساخت‌های خود را بیش‌ازپیش توسعه دهند. این توسعه یک نتیجه مهم دارد. میزان دسترسی به اینترنت افزایش می‌یابد، قیمت اینترنت کاهش پیدا می‌کند و سرعت و کیفیت آن بهتر می‌شود.

ارائه خدمات اینترنت خانگی و تجاری

اپراتورهای مجازی نه فقط در بخش خدمات موبایلی بلکه در بخش خدمات اینترنت خانگی نیز می‌توانند فعال باشند. تعدادی از این ۱۹ شرکتی که مجوز فعالیت دریافت کرده‌اند، پیش‌ازاین، در حوزه تامین خدمات اینترنت خانگی و تجاری فعال بودند. همچون شرکت شاتل و های‌وب . فعالیت این اپراتورها در حوزه اینترنت خانگی و تجاری و توسعه شبکه TD-LTE توسط ایرانسل باعث تعدیل قیمت و افزایش کیفیت در این حیطه نیز خواهد شد. شاتل موبایل از همین آغاز کار، علاوه بر ارائه خدمات تلفن همراه، خدمات اینترنت خانگی و تجاری TD-LTE را نیز ارائه می‌دهد. همه این نکات تصویر امیدوارکننده‌ای از آینده اینترنت در ایران را نشان می‌دهند.

آینده از آن کیست؟

پیش از اتمام دوره انحصار شبکه 3G توسط رایتل، اوضاع خدمات داده تلفن همراه در کشور، اصلا قابل قبول نبود. ایرانسل و همراه اول با اینکه پوشش گسترده‌ای در کشور داشتند، نمی‌توانستند زیرساخت‌های داده تلفن همراه را گسترش دهند. با اتمام این انحصار، در مدت‌زمان کمی اینترنت تلفن همراه بدون اینکه روی خدمات 3G متوقف شود، بلافاصله به شبکه نسل چهارم (4G) تغییر کرد. این نکته بسیار امیدوارکننده بود. شرکت‌ها به جای مصلحت‌اندیشی‌های خودخواهانه برای کسب سود کوتاه‌مدت، بلافاصله اقدامات بلندمدت را آغاز کردند.

از سویی پیش‌ازاین در بازار داغ خدمات اینترنت خانگی و تجاری، برخی از شرکت‌ها یا تکیه بر ناآگاهی کاربران و برخی رانت‌ها، کم‌فروشی می‌کردند. مصوبه اخیر هیئت دولت مبنی بر حذف تعرفه‌های حجمی در اینترنت خانگی و تجاری نقطه امیدوارکننده‌ای است. این مصوبه مسئله کم‌فروشی و محدودیت حجمی را که یک مشکل عمده برای توسعه کسب‌وکارهای بر پایه داده است، رفع می‌کند.

وجود تعداد زیاد شرکت ارائه‌دهنده خدمات و کاربران آگاه‌تر فضای خوبی برای رقابت ایجاد می‌کند. در این فضا نهال‌های بسیاری رشد خواهند کرد. این رشد به افزایش کیفیت زندگی ایرانیان، افزایش رفاه و پیشرفت‌های بلندمدت خواهد انجامید.