اقتصاد گرجستان: ساختن قصر بر ویرانه‌های کمونیسم

گرجستان کشوری است که نیمی از آن در قاره آسیا و نیمی دیگرش در قاره اروپا قرار دارد. این کشور تا پیش از حمله مغول در سکوت و آرامش بود. پس از حمله مغول‌ها آرامش از این کشور رخت بست؛ اما مهلک‌ترین ضربه به گرجستان در زمان فروپاشی ایدئولوژی کمونیست وارد شد و این کشور را با بحران بزرگی روبه‌رو کرد. اقتصاد گرجستان در دهه‌های پیش، دوران سختی را پشت سر گذاشته است. چراکه فروپاشی شوروی تنها فروپاشی یک ایدئولوژی نبود، بلکه کشورهای عضو اتحاد جماهیر شوروی بعد از فروپاشی گرفتار اوضاع اسفناکی شدند.

بعد از فروپاشی عواملی چون جنگ داخلی، بی‌ثباتی سیاسی، تورم بالا و به دنبال آن رکود در جامعه و اختلال در شبکه‌های تجاری عرضه و تقاضا، باعث زمین‌گیر شدن اقتصاد گرجستان شده بود. مشخص بود که اقتصاد گرجستان نیاز به اصلاحات عظیم ساختاری دارد؛ چراکه با ساختار پیشین امکان حرکت روبه‌جلو در آن ممکن نبود. به همین منظور، بازسازی اقتصاد گرجستان در مهم‌ترین اولویت‌ دولت قرار گرفت و کم‌کم این کشور را از وضعیت نابسامان بعد از فروپاشی خارج کرد.

نکته جالب‌توجه این است که گرجستان از کشوری بسته با حداقل آزادیِ اقتصادی که در زمان کمونیست برقرار بود، امروز با کسب 76.2 امتیاز از 100، توانسته در رتبه 16-امین کشور آزاد در دنیا و 9-امین کشور آزاد در میان کشورهای اروپایی قرار بگیرد.

گرجستان کشوری با تاریخ غنی

شواهد تاریخی حاکی از آن است که گرجستان یکی از مکان‌های شکل‌گیری حیات اولیه بر روی کره زمین است. این کشور بعد از ظهور اسلام مورد حملات زیادی از سوی اعراب قرار گرفت و خسارت‌های زیادی را متحمل شد.

همچنین گرجستان از حمله ترکان سلجوقی نیز در امان نبود؛ اما درنهایت در سال 1122، اعراب و سلجوقیان به‌طور کامل از این کشور بیرون رانده شدند. در آن زمان پادشاه گرجستان شروع به اصلاحاتی کرد که باعث رشد و ترقی این کشور شد.

در این دوره از تاریخ، گرجستان در فلسفه، تاریخ، ادبیات، معماری، نقاشی فلزکاری و سفال‌گری پیشرفت چشمگیری کرد؛ اما این عصر طلایی با حمله مغول‌ها در اوج سقوط کرد.

پیوستن به اتحاد جماهیر شوروی

گرج‌ها همواره مورد تهدید و حمله ایرانیان نیز قرار داشتند تا اینکه از روسیه درخواست حمایت کردند. در سال 1783 گرجستان تحت حمایت روسیه قرار گرفت و در سال 1801 به‌عنوان یکی از فرمانداری‌های روسیه معرفی و رژیم تزاری در آن برقرار شد.

گرجستان در سال 1922 به اتحاد جماهیر شوری پیوست و تا سال 1990 با نام جمهوری سوسیالیستی گرجستان شوروی به حیات خود ادامه داد؛ اما ملی‌گرایان گرجی مخالف این موضوع بودند و دست به اعتراضات خیابانی زدند. در شب‌های هشتم و نهم آوریل سال 1989 نیروهای امنیتی اتحاد جماهیر شوروی به روی جمعیت معترض شلیک کردند و حدود 20 نفر در این درگیری کشته و تعداد زیادی مجروح شدند.

با سرکوب مخالفان پیوستن گرجستان به اتحاد جماهیر شوروی در 9 آوریل 1989، نه‌تنها شورش‌ها نخوابید بلکه بر تعداد مخالفن نیز افزوده شد.

این اقدام نه‌تنها مردم گرجستان را به عقب نراند بلکه عده بیشتری را با مخالفان همراه کرد. به‌طوری‌که در نوامبر همان سال بیشتر مردم گرجستان خواستار جدایی از شوروی شدند. این درگیری‌ها درنهایت موجب لغو قانون اختیار انحصاری حزب کمونیست در گرجستان شد.

اصلاحات ساختاری رمز موفقیت اقتصاد گرجستان

گرجستان کشوری است که در ده‌های اخیر مشکلات بزرگی داشته است. این مشکلات باعث تزلزل ساختارهای اقتصادی، تورم، بی‌ثباتی، نااطمینانی و رکود در این کشور شده است. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوری، بسیاری از گرجی‌ها کسب‌وکار خود را از دست دادند و شکاف طبقاتی در جامعه بسیار عمیق‌تر شد؛ اما هیچ‌کدام این‌ها اقتصاد گرجستان را از پا نینداخت. دولت گرجستان با برنامه‌ای منسجم دست به اصلاحات ساختاری بزرگی در این کشور زد.

در ادامه برای بیشتر آشنا شدن با پتانسیل‌های بالقوه و بالفعل این کشور به بررسی اقتصاد گرجستان می‌پردازیم.

نگاهی به اقتصاد گرجستان

گرجستان کشوری نیمه اروپایی، نیمه آسیایی است و در منطقه‌ای پرباران قرار گرفته است. اقتصاد این کشور بیشتر در حوزه‌های مرتبط با تولید و پردازش مواد غذایی فعالیت می‌کند. همچنین گرجستان دارای معادن زغال‌سنگ، منگنز، عقیق، مرمر، باریت، سنگ‌آهن، آرسنیک، تنگستن و جیوه است.

گرجستان دارای بزرگ‌ترین معادن منگنز است که رقبای آسیایش آن را برای استفاده در صنعت فولاد خریداری می‌کنند. البته منگنز گرجستان به دلیل بالا بودن کیفیت، از منگنز چینی و هندی گران‌تر است.

بخش کشاورزی حدود یک‌سوم کل تولیدات این کشور را در برمی‌گیرد. در گرجستان میوه، تنباکو، گندم و چغندرقند تولید می‌شود. گوسفند و بز از دام‌هایی هستند که به‌طور گسترده در این کشور پرورش داده می‌شوند.

بندر پوتی گرجستان حجم بالایی از واردات و صادرات را انجام می‌دهد. از صادرات عمده گرجستان می‌توان به آهن، مواد شیمیایی، مرکبات، چای و نوشیدنی‌ها اشاره کرد.

همچنین این کشور واردکننده انرژی و سوخت، ماشین‌آلات، تجهیزات حمل‌ونقل دارو و مواد غذایی است. اصلی‌ترین شرکای تجاری گرجستان روسیه، انگلستان، ترکیه، کشورهای عضو اتحادیه اروپا، اوکراین و ارمنستان هستند.

گرجستان سالانه بیشتر از جمعیتش توریست جذب می‌کند

همان‌طور که پیش‌تر نیز گفتیم، این کشور دارای یکی از قدیمی‌ترین فرهنگ‌های جهان است. همین موضوع یکی از پتانسیل‌های بالقوه گرجستان در صنعت گردشگری به‌حساب می‌آید. گرجستان به‌خوبی به این موضوع توجه کرده است.

در سال 2012 گرجستان میزبان 4 میلیون گردشگر بود و این رقم در سال‌های بعد رو به رشد افزایش‌یافته است. این کشور در سال 2017 توانسته بیش از هفت میلیون گردشگر خارجی را به کشور خود بکشاند و سه میلیارد دلار درآمد کسب کند.

گرجستان تاریخی غنی دارد و از این تاریخ غنی برای توسعه صنعت گردشگری استفاده می‌کند.

دولت گرجستان با توجه به برنامه‌هایی که برای این صنعت دارد، پیش‌بینی کرده است که تا سال 2020 تعداد گردشگران به 10 میلیون نفر برسد. جالب است که جمعیت گرجستان تنها 5 میلیون نفر است.

اقدامات دولت برای صنعت گردشگری

اگر اقدامات دولت گرجستان را در سال‎های اخیر رصد کنیم، به‌خوبی جهت‌گیری سیاست‌‎هایش به سمت توسعه گردشگری و افزایش سرمایه نمادین را می‌توانیم مشاهده کنیم. دولت گرجستان به‌منظور توسعه غرب کشور سه بخش نزدیک به دریای سیاه (کوبولتی، آناکلیا و گانموخوری) را منطقه آزاد گردشگری اعلام کرده است و امکانات ویژه‌ای برای سرمایه‌گذاری خارجی در نظر گرفته است.

به‌طور مثال هر فرد خارجی که قصد سرمایه‌گذاری در این منطقه را داشته باشد، می‌‎تواند زمین رایگان دریافت کند و برای چند سال نیز از معافیت مالیاتی‌اش لذت ببرد. بندر باتومی از بندرهایی است که در سال‌های اخیر چه از سمت بخش خصوصی و چه دولتی موردتوجه بسیار قرا گرفته است.

بندر پوتی به دلیل اینکه به آب‎های آزاد بین‌‎المللی متصل است، حجم بالایی از صادرات و واردات گرجستان را انجام می‌‎دهد. توسعه این بندر در دستور کار دولت گرجستان قرار دارد.

اقتصاد گرجستان در آیینه آمار

گرجستان در سال‌های گذشته دارای نرخ رشد قابل قبولی بوده است و پیش‌بینی می‌شود روند افزایشی این نرخ همچنان ادامه داشته باشد. در نمودار زیر می‌توان تغییرات نرخ رشد را در سال‌های اخیر در کشور گرجستان مشاهده کرد.

منبع داده‌ها: بانک جهانی

همان‌طور که در نمودار بالا به‌خوبی مشخص است نرخ رشد گرجستان بعد از فروپاشی شوروی به 45- درصد رسیده بود اما با اصلاحات عظیمِ ساختاری، این نرخ بهبود پیداکرده و در سال 2016 به 2.6 درصد رسیده است.

وضعیت تورم در گرجستان

ثبات قیمت‌ها تنها باعث حرکت یک کشور در مسیر رشد و توسعه نمی‌‎شود، بلکه از نظر روانی و امید به آینده نیز بر روی شهروندان تاثیر بسزایی دارد. سیاست‌های پولی گرجستان به‌خوبی تورم را هدف‌گذاری کرده است و توانسته قیمت‌ها را باثبات نگه دارد.

در حال حاضر این کشور دارای تورم 2.8 درصدی است که بسیار ایده آل و مناسب است. طی ماه‌های اخیر نیز این روند کاهش مطلوبی داشته است. در نمودار زیر می‌توانید روند تغییرات نرخ تورم در اقتصاد گرجستان را به‌خوبی مشاهده کنید.

منبع داده‌ها: بانک ملی گرجستان

وضعیت بیکاری در گرجستان

بیکاری نیز یکی از دغدغه‌های دولت گرجستان است. دولت این کشور در راستای کاهش بیکاری اصلاحات زیادی را انجام داده است. بهبود محیط کسب‌وکار در این کشور رونق را به بازار کار آورده و محرک رشد اقتصادش شده است.

گرجستان در شروع کسب‌وکار، حمایت از سرمایه‌گذاران خرد، اخذ اعتبارات، ثبت مالکیت و اخذ مجوزهای ساخت‌وساز از وضعیت بسیار مطلوبی برخوردار است و جز ده کشور برتر دنیا به‌حساب می‌آید.

تک‌تک این شاخص‌ها نشان‌دهنده توجه دولت گرجستان به فضای کسب‌و‌کار است. زمانی که شروع یک کسب‌و‌کار با سهولت انجام می‌شود و بوروکراسی‌های دست‌وپا گیر روند آن را مختل نکنند و یا اخذ اعتبار و مجوز به‌راحتی انجام شود، فضا برای کارآفرین در بهترین حالت ممکن خواهد بود.

از سوی دیگر هدایت سرمایه به سمت کسب‌وکارهای خرد و کوچک نیز از دلایل موفقیت گرجستان بوده است و می‌تواند سکوی پرشی برای این کشور در آینده باشد.

تمامی این اقدامات موجب شده است که نرخ بیکاری در اقتصاد گرجستان در سال‌های اخیر رو به کاهش بگذارد و به 13.9 درصد برسد. نمودار زیر تحولات نرخ بیکاری گرجستان را نشان می‌دهد.

منبع داده‌ها: دفتر ملی آمار گرجستان

رمز موفقیت چه بود؟

اما چگونه گرجستان توانسته است تا این اندازه در شاخص سهولت کسب‌وکار موفق عمل کند؟

سیاست‌های دولت همگی در راستای کاهش هزینه‌های شروع یک کسب‌وکار اتخاذ شده‌اند. این کشور هزینه مراجعه به بانک برای ثبت شرکت را حذف کرده است.

در سال 2008 اگر کسی می‌خواست کسب‌وکار نوپایی را در گرجستان راه بیندازد، باید 5 مرحله را می‌گذارند و به‌طورکلی در 11 روز به نتیجه می‌رسید.

در سال 2009 این فرآیند حتی کوتاه‌تر شد و به سه مرحله رسید و روزها نیز به 3 روز کاهش پیدا کرد و اما در سال 2012 این فراِیند دومرحله‌ای شد و با گذراندن 2 روز کاری هر کسی می‌توانست کسب‌وکارش را به ثبت برساند.

گرجستان: بهترین کشور دنیا در ثبت مالکیت

از سوی دیگر دولت گرجستان در بخش ساخت‌وساز نیز تغییراتی ایجاد کرده است. به‌طور مثال زمان صدور مجوزهای ساخت و بازرسی را کاهش داده و فرآیند اخذ مجوز آب و فاضلاب را ساده کرده است.

قوانین در این زمینه بسیار شفاف و منسجم است و هیچ راه فراری برای فساد وجود ندارد. مراحل اخذ مجوز ساخت‌وساز از 12 مرحله در سال 2008 به 7 مرحله در سال 2017 رسیده است و به‌طورکلی با گذراندن 57 روز می‌توان این مجوز را به دست آورد.

در بخش ثبت مالکیت نیز تغییرات گسترده‌ای در گرجستان شکل‌گرفته است. راه‌حل‌هایی که بانک جهانی برای کوتاه شدن مراحل ثبت مالکیت مطرح می‌کند شامل: ساده‌سازی و ادغام مراحل ثبت اموال، الکترونیکی کردن ادارات ثبت، انجام ثبت خارج از دادگاه‌ها و استفاده اختیاری از دفاتر اسناد رسمی می‌شود.

گرجستان با اصلاحاتی که در این بخش انجام داده باعث افزایش کارآمدی ثبت مالکیت خود شده است، به‌طوری‌که راحت‌ترین ثبت مالکیت دنیا در گرجستان انجام می‌شود.

افزایش کارایی سیستم مالیاتی

گرجستان قوانین مربوط به اخذ اعتبارات را نیز دستخوش تغییراتی کرده است. قانون مدنی در وثیقه گذاری را تغییر داده است و از سوی دیگر پوشش اطلاعات بانکی در این زمینه 20 برابر شده است. حمایت از سرمایه‌گذاران خرد نیز از اقدامات قابل‌تحسین دولت گرجستان است.

دولت گرجستان فرآیند پرداخت مالیات را تسهیل کرده و با ایجاد سیستم پرداخت الکترونیکی، حذف مالیات اجتماعی، حذف پیوست‌های اضافی اظهارنامه‌های مالیاتی شرکت‌ها و افزایش بهره‌وریِ سیستم آنلاین پر کردن اظهارنامه مالیاتی، به این روند کمک بزرگی کرده است.

این اقدامات باعث افزایش کارایی سیستم مالیات اقتصاد گرجستان شده که نتیجه آن در مقایسه رتبه و امتیاز این کشور در سال‌های اخیر عیان است.

حذف قوانین فرسوده

گرجستان در بخش تجارت نیز اصلاحات بزرگی انجام داده است و با حذف قوانین فرسوده و دست‌وپا گیر این فرآیند را کم‌هزینه کرده است. این کشور با کاهش هزینه‌های تجارت، ساده‌سازی اسناد موردنیاز صادرات و واردت، ایجاد گمرک در مناطق آزاد و بهبود سیستم پردازش اسناد الکترونیکی، توانسته تجارت فرامرزی خود را رونق دهد.

کاهش هزینه‌های صادرات و واردات در گرجستان باعث افزایش قدرت رقابت این کشور در بازارهای جهانی شده است.

کاهش هزینه‌ها در این بخش می‌تواند با کمتر کردن قیمت‌های تمام‌شده محصول، باعث افزایش قدرت رقابت گرجستان در بازار جهانی شود. همه این‌ها باعث ایجاد مزیت تجاری برای گرجستان شده است.

برگ‌های برنده اقتصاد گرجستان

همان‌طور که گفتیم با اصلاحاتی که در زمینه تجارت بین‌الملل انجام‌شده است، فرآیند تجارت در گرجستان کم‌هزینه شده است. همچنین حق مالکیت صددرصدی به اتباع خارجی و عضویت در WTO از برگ‌های برنده دیگر این کشور به‌حساب می‌آید.

برقراری سیستم GSP با کشورهای آمریکا، کانادا، سوئیس، ژاپن و نروژ باعث شده است که کالاهای صادراتی گرجستان به این کشورها با حداقل تعرفه گمرکی انجام شوند. عبارت GSP سرواژه عبارت Generalized System of Preferences است.

گرجستان از نوامبر 2008 با کشورهای مشترک‌المنافع و ترکیه تجارت آزاد دارد. همچنین این کشور هیچ‌گونه مالیات ارزش‌افزوده از صادرات و هیچ تعرفه‌ای بر صادرات و صادرات مجدد دریافت نمی‌کند. سیستم گمرکی گرجستان کاملا به‌روز است و فرآیند آن به‌صورت اینترنتی و به‌سرعت انجام می‌شود.

میراث شوم کمونیست

بعد از فروپاشی شوروی، تنها میراث شوم کمونیست برای گرجستان فساد سیستمی و گسترده بود. در کمتر از 15 سالِ پیش، گرجستان تا خرخره در فساد سیستمی غرق بود. در برخی از برآوردها، گرجستان به‌عنوان فاسدترین کشور آسیای میانه معرفی‌شده بود؛ اما دولت با عزمی راسخ از سال 2003 به مبارزه با این فساد پرداخت. این اصلاحات در سه گروه اجرا شدند:

دسته اول اصلاحات ساختاری از طریق برخورد جدی با موارد فساد، سیاست‌زدایی از قوه قضاییه، شفاف‌سازی عملکرد دولت، اصلاح حکمرانی دولت، شفاف‌سازی عملکرد مالی احزاب و ایجاد آژانس بین نهادی مبارزه با فساد بود.

دسته دوم اصلاح قوانین و مقررات بود. به‌طور مثال تعرفه‌های مالیاتی و تعرفه‌های مجوزهای صنعتی کاهش پیدا کردند و فرآیند ثبت قرارداد و دیگر فرایند‌های اداری الکترونیکی شد.

مکمل این اقدامات نیز افزایش میزان نظارت از طریق ایجاد نهادهای ناظر بر معاملات و عملکرد دولت، جلب مشارکت عمومی و تقویت نقش نظارتی رسانه‌ها بود.

به‌این‌ترتیب در کمتر از یک‌ونیم دهه، گرجستان از یکی از فاسدترین نظام‌های اقتصادی آسیای میانه به موفق‌ترین کشور جهان در زمینه مبارزه با فساد تبدیل شد.

شکست می‌تواند شروع پیروزی باشد

در دوران کمونیست فضای گرجستان در خفقان و فشار بود. فضایی که در آن آن‌قدر دولت بزرگ‌شده بود که بر تمام اقتصاد سیطره داشت و آزادی در رسانه‌ها نیز وجود نداشت. تمامی این‌ها در گرجستان باعث شد که فساد گسترش پیدا کند اما گرجستان توانست در میان 176 کشور از رتبه 85 در سال 2000 به رتبه 44 در سال 2016 برسد. نقطه آغاز مبارزه با فساد در گرجستان انقلاب گل سرخ در سال 2003 بود که در پی آن تغییراتی که پیش‌تر به آن‌ها پرداختیم صورت گرفتند.

نکته‌ای که وجود دارد این است که در فضای بسته نظام کمونیست، برخی چیزها برای مردم گرجستان بدیهی شده بود. به‌طور مثال پذیرفته بودند که برای پیشبرد کارشان باید رشوه پرداخت کنند و این عمل قبیحی به‌حساب نمی‌آمد. دولت گرجستان به این بُعد فساد نیز توجه کرد و با هدف قرار دادن سرمایه اجتماعی ، به استحکام و تقویت آن پرداخت.

گرجستان کشوری است که با شکسته شدن ایدئولوژی‌اش به ورطه فروپاشی سقوط کرد؛ اما این برایش نقطه پایان نبود. گرجستان به دنیا نشان داد که می‌توان با یک تحول اساسی کشور را نجات داد و شکست یک ایدئولوژی پایان کار اقتصاد نیست. گرجستان اقتصادش را به دستان جراحان حاذق اقتصادی سپرد و توانست در کمتر از دو دهه اصلاحات بزرگی را در کشورش انجام دهد.