تصویر آینده در قاب انقلاب صنعتی چهارم

امروزه می‌توانید برای یادگرفتن یک زبان جدید، از CD یا یک سایت استفاده کنید. از یک اپ شغل پیدا کنید. از یک فروشگاه‌ آنلاین میزتحریر بخرید. معنی یک آیه قرآن را در گوگل سرچ می‌کنید و شاید همسر آینده خود را در توییتر بیابید. اگر یک لحظه به تمام رفتارهای روزانه خود توجه کنید متوجه شروع تغییراتی می‌شوید که از آن به‌عنوان انقلاب صنعتی چهارم یاد می‌کنیم.

دویست سال پیش اگر می‌خواستید زبان چینی بیاموزید، لاجرم باید به چین سفر می‌کردید. برای کار احتمالا نزد پدر یا عموی خود مشغول می‌شدید. لوازم چوبی را استاد نجار به سفارش شما می‌ساخت. مسائل را باید در مسجد می‌پرسیدید یا برای یافتن تفسیری بهتر به نجف می‌رفتید. ازدواج هم بسیار با امروز تفاوت داشت و خانواده مهم‌ترین رکن در آشنایی و ازدواج بود. به‌سادگی قابل درک است که چطور الگوی اقتصادی زندگی آدم‌ها را عوض کرده است.

انقلاب‌های اول، دوم و سوم صنعتی

در قرن هجدهم و با اختراع موتور بخار توسط جیمز وات و توسعه استفاده از نیروی محرکه در تولید، اولین انقلاب صنعتی شکل گرفت. نقش انسان در کارهای فیزیکی کاهش یافت. انسان‌ها به‌سوی مشاغل تخصصی و خلاق‌تر حرکت کردند.

انقلاب صنعتی دوم را توماس ادیسون در قرن نوزدهم رقم زد. زمانی که او جریان برق را به‌عنوان یک منبع انرژی به جهانیان معرفی کرد. کافی است به پیرامون خود نگاه کنید تا ببینید که نوآوری ادیسون چطور سیمای جهان پیرامون شما را متحول کرده است.

ادیسون یکی از مهم‌ترین مخترع‌های تاریخ بود.

در قرن بیستم افرادی مثل کونارد زوس، آلان تورینگ و وینسنت آتاناسوف و نیز شرکت‌هایی مثل اچ‌پی، آی‌بی‌ام و زیراکس باعث پیدایش موج سوم انقلاب صنعتی شدند. کامپیوترها خیلی زود راه خود را به دنیای قشنگ نو باز کردند و تولید، اتوماسیون، ارتباطات، طراحی و حل مسئله برای همیشه متحول شد.

حالا در قرن بیست‌ویکم هستیم و به انتظار انقلاب صنعتی چهارم نشسته‌ایم. دقیقا نمی‌دانیم کدام فناوری قرار است نقش موتور وات، لامپ ادیسون و کامپیوتر تورینگ را برای قرن حاضر بازی کند. اما از مطالعه سه انقلاب صنعتی قبلی می‌توانیم حدس‌هایی پیرامون تحولات ناشی از این انفجار بزرگ داشته باشیم.

متهم‌های ردیف اول انقلاب صنعتی چهارم

وقتی اولین موتور بخار ساخته شد، کسی فکر نمی‌کرد این موجود ساده تاثیری عمیق و ابدی بر زندگی بشر بگذارد. ادیسون با این که به جادوی برق ایمان داشت، این حجم استفاده متنوع از برق بخصوص در دستگاه‌های الکترونیکی را پیش‌بینی نمی‌کرد. تورینگ هرگز فکر نمی‌کرد دنیای آینده، دنیایی لبریز از کامپیوتر باشد.

امروز هم ما در همان وضعیت هستیم. اختراع‌هایی آن بیرون هستند و ما نمی‌دانیم باید دقیقا کدام را جدی بگیریم. هوش‌مصنوعی ، کامپیوترهای کوانتومی ، چاپگرهای سه‌بعدی، اینترنت اشیاء و خودروهای خودران از نامزدهای اصلی برای شکل‌گیری انقلاب صنعتی چهارم هستند. هرچند ممکن است اختراع اصلی هنوز ساخته نشده باشد.

تصور کنید که یک هوش مصنوعی با پردازنده‌ای کوانتومی (که بی‌اندازه شبیه به مغز است) به یک ایده فکر کند و بعد با کمک اشیائی که با اینترنت به او متصل هستند به چاپ و مونتاژ آن بپردازد و محصول را با یک کامیون خودران به منزل شما بفرستد. شاید حتی این کالا را سفارش نداده باشید. هوش‌مصنوعی تشخیص داده که در حال حاضر به این وسیله نیاز دارید. تشخیصی که خیلی هم درست از آب در می‌آید.

این‌ها فقط تصورات خام ما هستند. تورینگ هم نمی‌توانست به‌درستی موضوع تلفن هوشمند و اینترنت نسل پنج را درک کند. برای مثال می‌توانید به کتاب دنیای قشنگ نو مراجعه کنید. در این کتاب که در مورد آینده است، فقط در فناوری‌های موجود آن زمان (مثل قطار) اغراق شده و هیچ اثری از رسانه‌های آنلاین در آن یافت نمی‌شود.

انقلاب صنعتی چهارم و موضوع درآمد

هیچ‌کس در این مورد تردید ندارد که انقلاب صنعتی اول، دوم و سوم توانستند سرانه درآمد جهانی را بیشتر کنند. از سال 1960 تا امروز (با تورم‌زدایی) سرانه درآمد جهان 30 برابر رشد کرده است. تردید اصلی در مورد کاهش نابرابری جهانی است. آیا اوضاع فقرا در این دوران بهتر شده است یا بدتر؟

از سال 1820 تا 2012 جمعیت فقرا از حدود یک میلیارد نفر کم‌تر نشد. از آن سال تا امروز همه‌چیز حتی میانگین دمای زمین تغییر کرده، اما تعداد فقرا نه. در سال 1920 تنها 120 میلیون نفر بالای خط فقر بودند. امروز این رقم به بیش از 6.5 میلیارد نفر رسیده است. از سال 2000 به بعد شاهد روندی نزولی در جمعیت فقرا بوده‌ایم.

اولین تصوری که به وجود می‌آید این است که جمعیت فقیر در دنیای فقر خود حبس شدند و جمعیت ثروتمند رشد جمعیتی نمایی را تجربه کرده است. اما یک نمودار دیگر می‌تواند ذهنیت ما را عوض کند. در سال 1980 جمعیت غیرفقیر جهان تقریبا به دو برابر جمعیت فقیر رسیده بود. اما در چین هنوز 80% جمعیت زیر خط فقر بودند. با بازشدن نسبی اقتصاد چین، فقر مطلق با سرعتی عجیب افت کرد. نتیجه آن‌که میلیاردر شدن گروهی اندک، باعث فقیر شدن جمعیتی کثیر نشد. بلکه به فقرزدایی کمک کرد.

با این وجود برخی از اقتصاددان‌ها معتقدند که انقلاب صنعتی چهارم با وجود افزایش بی‌سابقه درآمدی و رشد باورنکردنی جمعیت میلیاردرها، ممکن است به افزایش نابرابری دامن بزند. درنتیجه ثروتمندشدن یک گروه و مسئله نابرابری اولین مسئله اقتصاد در این زمان خواهد بود.

راه‌کارهای تحول کسب‌وکار در نسخه چهارم اقتصاد

یکی از چیزهایی که در دنیای پس از انقلاب چهارم تغییر می‌کند، سرعت و کیفیت ارتباط است. ما امروز قادریم با نقاط دوردست زمین ارتباط تصویری ارزان و سریع برقرار کنیم. اما انقلاب چهارم نوعی دیگر از ارتباط را معرفی خواهد کرد. مثلا ممکن است قادر باشیم طعم‌ها، بوها، احساسات، خاطرات و حتی اشیاء را به همین سرعت به آن‌سوی جهان ارسال کنیم.

سرعت سفر در زمین نیز بسیار زیاد و هزینه آن بسیار کم می‌شود. مردم در زمانی کوتاه از این سوی زمین به آن سوی زمین خواهند رفت و کالاها و خدمات خود را با جهانیان به اشتراک خواهند گذاشت. صادرات و واردات کالا به‌سادگی برقراری یک تماس تلفنی در زمان حال می‌شود. درنتیجه قیمت تقریبا همه‌چیز در سراسر جهان ثابت خواهد بود.

از سوی دیگر عملیات رسانه‌ای بسیار سریع‌تر از امروز می‌شود. در حال حاضر وایرال شدن یک خبر از الگوریتمی نسبتا تصادفی پیروی می‌کند و شما معمولا در معرض محتوایی قرار می‌گیرید که برایتان در اولویت اهمیت قرار ندارد. مثلا به‌عنوان یک متخصص خودرو، خبری مهم در مورد خودرو را دریافت نکنید اما تصویر معروف یک بچه‌گربه را ببینید.

در حال حاضر فقط 30% جمعیت زمین در شبکه‌های مجازی عضویت دارند و تنها 12 درصد عضو اینستاگرام هستند. یعنی اخبار و حوادثی که برای 70% جمعیت زمین رخ می‌دهد هیچ شانسی برای فراگیر شدن ندارد. با رشد جمعیت آنلاین (نتی‌‌زن‌ها) میزان پاسخگویی و شفافیت در جهان بهبودی بی‌سابقه پیدا می‌کند.

تصورات غیرواقعی مردم در آن دوران

شبکه‌های اجتماعی باعث افزایش شدید سطح توقع در طبقه متوسط شده است. مردم در هیچ زمان دیگری تا این اندازه نسبت به کالاهای لوکس ولع نداشتند. تصورات جنسی مردم نیز تحت تاثیر این شبکه‌ها با توقعاتی غیرواقعی آمیخته شده است.

بعد از انقلاب صنعتی چهارم این موضوع با طبقات پایین‌تر نیز نفوذ خواهد کرد. حتی شاید به اشتراک‌گذاری عواطف و احساسات، جمعیت کثیری را نسبت به تجارب شخصی کاملا دلسرد کند. آن‌ها شاید دیگر نتوانند از غذا، همسر و خانه‌ کوچکی که دارند کوچک‌ترین لذتی ببرند.

انقلاب صنعتی چهارم در صنعت

فناوری تنها باعث نمی‌شود که ما کارهای خود را آسان‌تر انجام دهیم، بلکه باعث می‌شود ما کارهایی بکنیم که قبلا حتی تصورشان را هم نداشتیم.

صدسال پیش کسی نمی‌توانست شرکت‌های گوگل، فیس‌بوک و آمازون را تصور کند. شرکت‌های غول‌آسای آینده نیز برای ما غیر قابل درک هستند.

اقتصاد اشتراک‌گذاری (Sharing Economy) یکی از نامزدهای اصلی برای صنایع آینده است. در حال حاضر اشتراک‌گذاری خودرو (اوبر) و اشتراک‌گذاری فضای زندگی (Airbnb) صنایعی بزرگ هستند. اما شرکت‌هایی که بتوانند تمام کالاهای موردنیاز شما (مثل هدفون و کامپیوتر) را به‌صورت اشتراکی به شما قرض بدهند، محصول انقلاب صنعتی چهارم هستند.

بیشتر مردم تصور سیاهی از آینده دارند.

یک رخداد ممکن دیگر، توسعه تولید بر تقاضا (On-demand) است. یعنی شما اول کالا را می‌خرید، بعد آن کالا تولید می‌شود. حتی ممکن است در مواردی بعد از خرید کالا طراحی شود. مثلا دوست دارید کتابی در مورد ادبیات در انقلاب صنعتی چهارم بخوانید، کتاب تا پس‌فردا تالیف، چاپ و تحویل می‌شود!

یک صنعت دیگر که در آن دوران بسیار رونق پیدا می‌کند، فروش تجربه بجای کالا است. یعنی شما بجای خرید لوازم کوهنوردی بیشتر مایل خواهید بود تجربه فتح اورست را خریداری کنید.

پیش‌بینی می‌شود که بعد از انقلاب صنعتی چهارم، مشتری‌ها کالاهایی را دور بیندازند که همین چند روز پیش خریده‌اند. تعمیر کالاهای قدیمی شاید برای همیشه فراموش شود.

چالش‌های انقلاب صنعتی چهارم

برخلاف تصور عموم انقلاب صنعتی چهارم می‌تواند ما را از مشقت کارهای یدی نجات دهد و سیمای انسانی و خلاق بشر را تقویت کند. اما پیدایش موج‌های عظیم مهاجرت (به خاطر توقعات غیرواقعی و ارزانی سفر) غیرقابل‌اجتناب خواهد بود.

مردم ابزارهایی جدید برای انتقاد از حکومت‌ها پیدا می‌کنند و حکومت‌ها وسایلی جدید برای کنترل مردم. احتمال شورش‌های نرم و تحرکات مجازی جدی در این دوران بسیار بالا خواهد رفت. برای همین حکومت‌های موفق نهادهایی فراگیر، مردمی و انعطاف‌پذیر دارند.

انقلاب صنعتی چهارم تنها کارهایی که می‌کنیم را تغییر نمی‌دهد، بلکه باعث می‌شود هویتی جدید پیدا کنیم. این که در این دوران به موجوداتی بهتر تبدیل شویم یا نه، به تصمیم‌هایی بستگی دارد که امروز اتخاذ کنیم.