اثر کشتی بادبانی، آخرین نفس‌های یک صنعت

ما ظهور برخی از فناوری‌های تاثیرگذار تاریخ را دیدیم. کامپیوترهای خانگی، کنسول‌های بازی و تلفن‌های همراه هوشمند برخی از این فناوری‌های اعجاب‌آور هستند. اما هم‌زمان با تولد این وسایل، شاهد مرگ ابزارهایی بودیم که دنیا به آن‌ها عادت داشت: ماشین‌تایپ، دوربین آنالوگ، ضبط‌صوت خانگی و فکس. اثر کشتی بادبانی (Sailing ship effect) قرار است در مورد همین تحولات صحبت کند.

موضوع جالب‌تر از این حرف‌ها است. وقتی یک فناوری جدید ظهور می‌کند، ابزارها و روش‌های قدیمی رو به مرگ می‌روند. اثر کشتی بادبانی پیش‌بینی می‌کند که این فناوری‌های قدیمی در آخرین سال‌های عمرشان بیشترین نرخ رشد ممکن را تجربه می‌کنند! یعنی حتی سریع‌تر، بهتر و کاراتر از آن زمان که به عنوان یک فناوری اصلی مورد استفاده عموم قرار می‌گرفتند.

چرا اثر کشتی بادبانی

لابد می‌پرسید چرا اسم این اتفاق را اثر کشتی بادبانی گذاشته‌اند؟ موضوع به زمانی بر می‌گردد که روبرت فالتون در 1807 اولین کشتی‌ بخار را اختراع کرد تا با کشتی‌های بادبانی رقابت کند. قطعا اولین نمونه‌های کشتی بخار چندان قابل‌اعتماد و خوب نبودند. ملوانان و دریانوردان با کشتی بادبانی آشنایی بیشتر داشتند. اتحادیه قایقرانان و سازندگان کشتی بادبانی نیز در راه این فناوری سنگ انداختند.

اما اثر کشتی بادبانی در سوی دیگر رخ داد. کشتی‌های بادبانی با چنان سرعتی پیشرفت کردند که در طول 7 هزار سال گذشته بی‌سابقه بود. تعداد بادبان‌ها افزایش یافت، وزن کشتی کم شد، وضعیت دنیامیکی آن ارتقا پیدا کرد و کشتی‌های بادبانی پیشرفت شگفت‌آوری را تجربه کردند. به‌نظر می‌رسید که کشتی بخار شانسی برای رشد و ظهور نداشته باشد. اما پیش‌بینی‌ها اشتباه بود و کشتی بادبانی با دنیای حمل‌ونقل خداحافظی کرد.

اثر کشتی بادبانی در فناوری‌های دیگر

در حدود سال 1374 بود که اولین کامپیوتر خود را خریدیم، اما با آن کامپیوتر کار زیادی نمی‌توانستیم انجام دهیم. سه سال بعد، در سال 1378 یک کامپیوتر مجهز به ویندوز 98 خریدیم. برنامه Winamp با لوگوی رعد مانند آن از عهده تمام کارهایی بر می‌آمد که یک ضبط‌صوت انجام می‌داد.

اما در همان سال یک دستگاه ضبط سونی خریدیم. اسپیکرهای آن خیلی بزرگ بودند و این دستگاه قابلیت تکثیر نوار را داشت. وقتی می‌خواستیم آهنگ بعدی را بشنویم، خودش تشخیص می‌داد که آهنگ بعدی کجا است. اکولایزر آن از وینمپ بهتر کار می‌کرد و همچنین قادر بود که موسیقی را از روی سی‌دی به نوار بیاورد تا در ماشین هم از آن استفاده کنیم. برای گوش دادن به موسیقی باکیفیت، این دستگاه سونی واقعا از کامپیوتر خانگی بهتر بود. همین بهتر بودن، خبر از مرگ یک فناوری می‌داد. همین موضوع در فناوری‌های دیگر هم قابل مشاهده است.

چرا اثر کشتی بادبانی رخ می‌دهد؟

دلایل رخداد اثر کشتی بادبانی متعدد است و نمی‌شود آن را تنها در چند مورد خلاصه کرد. این دلایل به‌قدری تنوع دارند که به‌سادگی می‌شود با پرداخت مورد‌به‌مورد به یک کتاب رسید. ما تنها به مهم‌ترین دلایل اشاره می‌کنیم.

دلیل اول: رقابت

رقابت همیشه باعث پیشرفت می‌شود. دو شرکت می‌کوشند که سهم از بازار بزرگ‌تری داشته باشند. برای همین با ارائه ویژگی‌های بهتر و قیمت پایین‌تر می‌کوشند که نظر مشتری را به خود جلب کنند.

اما فقط وجود چندتولیدکننده برای یک محصول مشابه، رقابت کامل ایجاد نمی‌کند. رقابت سامسونگ، هواوی و اپل یک نمونه جالب است، سه تولیدکننده با قیمت مشابه محصولاتی تقریبا مشابه می‌سازند، تا حدی که صفحه نمایش آیفون در شرکت سامسونگ تولید می‌شود.

این وضعیت هم یک تعادل است. شرکت‌ها به سمت یک قیمت و کیفیت به‌خصوص می‌روند و در آنجا متوقف می‌شوند. بازار به‌طور طبیعی بین آن‌ها تقسیم می‌شود. افراد خرید‌های خود را تکرار می‌کنند و مشتری‌های آیفون خیلی بعید است که سامسونگ بخرند و برعکس. اقیانوس رقابت آرام می‌گیرد.

یک فناوری جدید این اقیانوس را به هم می‌زند. حالا شرکت‌هایی که دست از رقابت کشیده بودند، برای مبارزه با فناوری جدید مجبورند بار دیگر ویژگی‌ها و قیمت‌ها را به‌روز کنند.

دلیل دوم: بیایید نمیریم!

علاوه‌بر موضوع رقابت، برای تولیدکنندگان فناوری قدیمی، بهبود کیفیت ساده‌تر از تغییر کامل خط تولید، دستگاه‌ها و منابع انسانی است. در اواخر دهه 1980، سونی ترجیح می‌داد برای ساخت ضبط صوت سنگ تمام بگذارد تا به تولید کامپیوتر بپردازد. نزدیک به یک دهه طول کشید تا سونی برای ورود به این بازار متقاعد شود.

وقتی یک شرکت در آستانه تعطیلی باشد، بیش از همیشه تلاش می‌کند. کارمندهای وفادار تا دیروقت تلاش می‌کنند و مدیران می‌کوشند که برای حل مشکلات راه‌حل پیدا کنند. برای همین رشد شرکت سرعت می‌گیرد. این تلاش اضافه شاید شرکت را نجات دهد، شاید هم تنها ناقوس مرگ را به صدا در بیاورد.

دلیل سوم: سرریز فناوری

وقتی یک فناوری نوین مثل کامپیوتر پیدا می‌شود، امکانات و ابزارهای جدیدی به‌وجود می‌آید که می‌شود از آن‌ها در فناوری‌های قدیمی هم استفاده کرد. مثلا پرینترهای دیجیتال باعث بهتر شدن دستگاه‌های فکس هم می‌شوند. به این اتفاق سرریز فناوری (Technology Spillover) می‌گویند.

خیلی عجیب نبود که در کشتی بخار از بادبان استفاده شود تا در صورت از کار افتادن موتور بتوانند کشتی را پیش ببرند. اما کشتی‌های بادبانی هم از نوآوری‌های مهندسان جبهه مقابل بی‌بهره نماندند. همین دست‌آوردها باعث پیشرفت فناوری قدیمی و رخداد اثر کشتی بادبانی شد.

دلیل چهارم: نقد کوبنده!

حتما شنیده‌اید که نقد نباید کوبنده باشد و منتقد باید سازنده برخورد کند. اما وقتی یک فناوری در حال مرگ است، منتقدین دیگر نمی‌توانند کوبنده نباشند. مشتری دارد از فناوری جدید استفاده می‌کند و نقدهای ملایم فناوری قدیمی را نمی‌پذیرد.

تا وقتی که به یک فناوری خوگرفته باشیم، بدی‌های آن را متوجه نمی‌شویم. (زمانی را به‌یاد بیاورید که پراید و پژو 405 به نظرمان فوق‌العاده می‌آمدند). اما وقتی چیز دیگری وجود دارد که می‌توانید وضعیت فعلی را با آن مقایسه کنید، نقدهای جدی ظهور می‌کنند.

این نقدها واقعا باعث پیشرفت می‌شوند، اما معمولا فقط زمانی شرکت از این نقدها بهره‌مند می‌شود که خیلی دیر شده باشد.

دلیل پنجم: جمع‌کردن سرشیر

تصور کنید شرکتی دارید که بیشتر درآمد خود را از صنعت موبایل کسب می‌کند. حالا متوجه می‌شوید که به‌خاطر ظهور یک فناوری نوین، صنعت موبایل دارد از بین می‌رود.
طبیعی است که قبل از آن که مجبور شوید ساختار شرکت خود را کاملا تغییر دهید، تمام سعی خود را بکنید که آخرین سود را از بازار بگیرید، درست مثل وقتی که می‌خواهید از روی شیر داغ، سرشیر را جمع کنید.

شرکت‌ها با نوآوری، ارائه ویژگی‌های شگفت‌آور، تلاش برای کاهش قیمت و تبلیغات گسترده سعی می‌کنند سهم خود از این بازار را بردارند، قبل از آن که همه‌چیز تمام شود.

اثر کشتی بادبانی و سرمایه‌گذاری

تحلیل بنیادی معمولا به اطلاعات گذشته و درصد رشد نگاه می‌کند. اگر یک صنعت به‌یکباره رشدی عجیب را تجربه کند، سرمایه‌گذار بنیادی وضعیت آن را خوب ارزیابی می‌کند و پولش را به این صنعت می‌برد. (تحلیلگر تکنیکال نیز رشد در گذشته با به افزایش احتمال رشد در آینده تعبیر می‌کند.)

اما شاید دلیل رشد شگفت‌آور، یک بیماری مهلک باشد و نه سلامت. برای مثال وارن بافت (مشهورترین تحلیلگر دنیا) بارها در این تله افتاده و پول زیادی را به سوی فناوری‌های در حال مرگ برده است.

مهم است که مطمئن شویم رشد بی‌سابقه به‌خاطر تهدید فناوری دیگر نیست و دلایلی درون‌زا (مثل کاهش هزینه نهاده‌های تولید، فشار تقاضا یا تغییری در ساختار مدیریت) به‌وجود آمده است.