ظرفیت‌های اقتصادی در روز بزرگداشت حافظ

ایرانی‌ها، حتی اگر اهل شعر نباشند حتما حافظ را می‌شناسند. چند بیتی از او را حفظ هستند. شب یلدا فال حافظ می‌گیرند و برخی از جملات او را به عنوان ضرب‌المثل به‌کار می‌برند. شاعری که بیش از تمام شعرای تاثیرگذار بر ذهنیت زبانی و ادبی ما تاثیر گذاشته است.

این شاعر شهیر آثار اقتصادی زیادی هم داشته است. اگر دقیق شویم می‌توانیم در گوشه‌کنار تاثیرهای اقتصادی که پیرامون حافظ شکل گرفته‌ است را تشخیص دهیم. آثاری که شاید به نظر بدیهی بیایند، اما کم‌تر کسی به آن‌ها به چشم منابع سرمایه‌ای کشور نگاه کرده است.

سرمایه نمادین و میراث ناملموس

میراثی که گذشتگان برای ما باقی گذاشته‌اند به دو دسته تقسیم می‌شوند:

• میراث ملموس: آثاری که موجودیت فیزیکی دارند مثل تخت‌جمشید، سی‌وسه پل و باغ ارم.
• میراث ناملموس: آثاری که نمی‌شود آن‌ها را لمس کرد مثل موسیقی سنتی، زبان فارسی، بازی‌های محلی و اشعار حافظ.

مهم‌ترین میراث ناملموس یا میراث معنوی ایران که در یونسکو ثبت جهانی شده‌اند شامل نوروز، قالی فارس، قالی کاشان، ورزش زورخانه‌ای، تعزیه، دانش ساخت لنج، شاهنامه و نقالی، موسیقی سنتی، موسیقی خراسان، مراسم قالی‌شویی، نان لواش، کمانچه‌نوازی و چوگان می‌شود.

اما بی‌تردید میراث معنوی ایران در همین فهرست خلاصه نمی‌شود و می‌توانیم برای آثار ناملموس ایرانی فهرستی بلندبالا تهیه کنیم.

این آثار در ساده‌ترین شکل، پتانسیل‌های خوبی برای گردشگری به وجود می‌آورند. اما آثاری مثل برند ملی، هویت ملی، وابستگی احساسی ایرانیان و کارکردهای نهادی منافع بیشتری به همراه دارند.

برای نمونه، افرادی که به ایران وابستگی احساسی دارند، در صورت مهاجرت به کشور دیگر به صورت سفیر فرهنگی و قدرت نرم عمل می‌کنند و برای اعضای خانواده خود در ایران پول می‌فرستند. شعر حافظ یکی از عناصری است که ارتباط احساسی افراد با کشور ایران را تقویت می‌کند.

تاثیر شعر حافظ بر زبان

در بحث ایران در مسیر توسعه گفتیم که توسعه زبان فارسی و آشنایی عمومی با تکلم و تحریر درست، به ارتباطات بهتر، ایده‌های خلاق‌تر و توصیف بهتر نیازها، فرصت‌ها، چالش‌ها و تهدیدها منجر می‌شود.

در بین تمام شعرای ایرانی، حافظ آشنا‌ترین و همه‌فهم‌ترین شعرها را سروده است. مردم در اعیاد و مناسبت‌های ملی فال حافظ می‌گیرند و فرصتی پیش می‌آید که نمونه‌ای از یک متن ادبی درست، آراسته و پیراسته را از نظر بگذرانند.

به این دلیل که حافظ از اشعار دیگران به‌کرات مدد جسته است، آشنایی عمومی با حافظ، به هموار شدن راه برای معرفی شعرای دیگری مثل سعدی، خواجوی کرمانی، اوحدی و سلمان ساوجی کمک می‌کند.

برای مثال کسی که با بیت «خرم آن روز کز این منزل ویران بروم، راحت جان طلبم و از پی جانان بروم» از خواجه شیراز آشنا باشد، برای خواندن غزل «خرم آن روز که از خطه کرمان بروم، دل‌وجان داده ز دست از پی جانان بروم» از خواجوی کرمانی انگیزه بیشتری پیدا می‌کند. به این ترتیب حافظ دروازه ورودی می‌شود برای شناخت بهتر زبان فارسی به‌عنوان یکی از ملزومات کلیدی توسعه.

کالاهای تولیدی پیرامون حافظ

دیوان حافظ بارها و بارها در اندازه‌ها و طرح‌های گوناگون به چاپ رسیده است. برخی از این دیوان‌ها در تصحیح و صفحه‌بندی با هم تفاوت‌هایی دارند. با این وجود دیوان حافظ هنوز هم از کتاب‌های پرطرفدار و پرفروش به‌شمار می‌رود. معمولا در هر خانه ایرانی دست‌کم یک جلد از این دیوان یافت می‌شود.

اما محصولات جانبی مرتبط با حافظ هم کم نیستند. فال حافظ، فال‌نامه، تابلوهای خوشنویسی از اشعار، ماکت مقبره، سردیس شاعر، قطعات موسیقی که بر روی اشعار خواجه تصنیف شده‌اند و کتاب‌هایی که در شرح و وصف شخصیت و آثار او به رشته تحریر درآمده‌اند.

گویا این محصولات جانبی در زمان حیات حافظ هم وجود داشته‌اند. این احتمال می‌رود که در زمان ابواسحاق اینجو، اشعار حافظ در دارالمصحفِ مسجد عتیق، توسط پیریحیی جمالی صوفی خوشنویسی شده باشند.

تمامی این موارد نشان می‌دهند که شعر، پتانسیل تولید کالاهایی را دارد که افراد به عنوان یادبود، هدیه و سوغات خریداری می‌کنند. بی‌تردید گسترش این اشعار، به بازار کالاهایی از این دست رونق می‌بخشد.

حافظ و گردشگری

در کتاب‌فروشی مشهور شکسپیر و شرکا در پاریس، یک راه‌پله قرمز وجود دارد که روی آن نوشته شده:

I wish I could show you when you are lonely or in darkness the astonishing light of your own being- Hafiz

برخی به اشتباه فکر کرده‌اند که این بیت از حافظ است. خیر. این بیت از دنیل لادینسکی، سراینده مجموعه «یک سال با حافظ» است. او در این شعر خطاب به حافظ می‌گوید که «حافظ، آن زمان که احساس می‌کنی به تنهایی در تاریکی هستی، ای‌کاش می‌توانستم نور وجود خودت را به تو نشان بدهم».

من این داستان را کجا شنیدم؟ در حافظیه شیراز از دو گردشگر فرانسوی که بعد از دیدن این شعر، کنجکاو شده بودند که بدانند حافظ کیست.

به‌عنوان یک نمونه دیگر، می‌توانیم به اشعار گوته در ستایش حافظ اشاره کنیم. برای بسیاری از علاقه‌مندان، گوته انگیزه‌ای است برای تحقیق بیشتر در مورد حافظ و احتمالا سفر به شیراز.

از این نمونه‌ها کم نیستند. پرسش اینجا است که علاقه‌مندان چطور می‌توانند به ترجمه‌ای دقیق از حافظ دسترسی داشته باشند؟ چه مجرایی برای هدایت آن‌ها به سمت شیراز، آموزشگاه‌های زبان فارسی و انجمن‌های حافظ‌شناسی در نظر گرفته شده است؟ آیا قرار نیست از این پتانسیل عظیم استفاده کنیم تا حافظیه به معنای واقعی کلمه «زیارتگه رندان جهان» باشد؟

سرمایه‌های نقدنشده دیگر

حافظ اختری است درخشان، در آسمان پرستاره ادب و فرهنگ پارسی. این سرمایه نمادین، یکی از سرمایه‌های نقدشده (فعلا در بازار داخلی) است. مردم برای دیدن مقبره حافظ به شیراز می‌روند، فال حافظ می‌گیرند، دیوان حافظ می‌خرند و اشعار این شاعر بزرگ را به صورت تابلوهای خوشنویسی بر دیوار خانه خود می‌آویزند.

اما دو جنبه مهم دیگر وجود دارد.

صادرات این سرمایه بی‌پایان به خارج:

• استفاده از حافظ به عنوان یک جاذبه گردشگری (مثل مولوی در ترکیه)
• ترجمه و فروش دیوان معتبر حافظ در خارج (مثل ترجمه فیتس‌جرالد از خیام)
• استفاده از حافظ برای ارتقای برند ملی و تقویت قدرت نرم
• ایجاد انگیزه در خارجی‌ها برای یادگیری زبان فارسی
• دریافت کمک‌های بین‌المللی برای حراست از سرمایه ناملموس جهانی

استفاده از سرمایه‌های دیگر داخلی:

• ترویج خرید دیوان اشعار شعرای دیگر
• استفاده از پتانسیل حافظیه، برای رونق‌بخشی به مقبره دیگر شعرا
• معرفی صحیح حافظ‌شناسان و شعرای غربی متاثر از حافظ در غرب
• تقویت پیوندهای عاطفی خارج‌نشینان و مهاجران ایرانی
• معرفی بیشتر حافظ به‌عنوان الگوی صحیح زبان و اندیشه

سرمایه نمادین و واکنش زنجیره‌ای

تصور کنید یک فیلم بسیار خوب ژاپنی می‌بینید. بعد از آن دلتان می‌خواهد فیلم‌های دیگر همین کارگردان را هم تماشا کنید. مرحله بعدی بررسی سینمای ژاپن برای یافتن کارگردان‌های دیگر در این کشور است. وقتی با فهرست بلندبالای کارگردان کارکشته ژاپنی مواجه می‌شوید تعجب می‌کنید. شاید به ادبیات و موسیقی ژاپن هم علاقه پیدا کنید. این زنجیره باعث می‌شود که از یک فیلم خوب، به یکی از هواداران جدی ژاپن تبدیل شوید.

ژاپن می‌تواند از این اتفاق استفاده‌های زیادی کند. کم‌ترین اثر این است که حالا شما یک خودروی ژاپنی را به ماشین‌های آلمان و کره ترجیح بدهید. اما قدرت نرم ژاپن در همین جا خلاصه نخواهد شد و فواید آشکار و پنهان بسیاری ایجاد می‌شود.

شعر حافظ یکی از همین محرک‌ها است که می‌تواند فردی را به ایران علاقه‌مند کند، که پیش‌تر چیز زیادی از مردم و فرهنگ ایران نمی‌دانست. بعد از حافظ، او با دریای بی‌پایان شعرای فارسی مواجه می‌شود، بعد نوبت به موسیقی و مینیاتور و صنایع‌دستی و غذاهای محلی می‌رسد. در این شرایط بازاریابی و فروش کالاهای ایرانی بسیار ساده‌تر خواهد شد.