آیا جسد قربانیان کووید-۱۹ می‌تواند ناقل ویروس کرونا باشد؟

در شهرستان ما امکانات لازم برای اجرای کارهای پیش از تدفین متوفیان ویروس کرونا وجود ندارد. در نتیجه هرکسی که دلیل مرگ او ویروس کرونا یا مشکوک به ویروس کرونا باشد، ابتدا به مرکز استان منتقل شده، در آنجا کارهای پیش از تدفین انجام می‌شود و سپس جسد به شهرستان ما منتقل و دفن می‌شود.

اتفاقی که البته هزینه‌های آن کاملا بر عهده خانواده متوفی است؛ اما چنین کاری شاید باعث انتقال ویروس کرونا از فرد متوفی به بقیه شود؛ زیرا در این عملیات لازم است افراد مختلفی کارهای انتقال را انجام دهند.

ما در این مقاله به دنبال پاسخ این پرسش هستیم که آیا ویروس کرونا می‌تواند از اجساد افراد متوفی به افراد سالم منتقل شود؟

مرگ با پندمی ویروس کرونا

یکی از جنبه‌های گریزناپذیر هر اپیدمی یا پندمی، مرگ است. مرگ البته رخدادی طبیعی است و روزی سراغ هرکسی می‌آید؛ اما شیوع یک بیماری واگیردار جدید مثل کووید-۱۹ که نه درمان مشخصی دارد، نه واکسنی برای آن ساخته شده و نه زمان کافی برای شناخت بیماری وجود داشته، هم‌زمان با سرعت بالای شیوع که باعث می‌شود ظرفیت سیستم‌های درمانی و زنجیره‌های تامینی پر شود، لاجرم نرخ مرگ‌ومیر را می‌تواند به حد باورناپذیری افزایش دهد.

وقتی میزان مرگ‌ومیر در یک منطقه یا کشور به دلیل شیوع ویروس کرونا ناگهان در یک بازه زمانی زیاد می‌شود، ظرفیت تمام سیستم‌هایی که درگیر مدیریت کردن این تعداد افراد فوت‌شده هستند، اشباع می‌گردد.

دیگر در گورستان‌ها قبر خالی نمی‌ماند و باید به‌سرعت قبرهای جدید حفر یا ساخته شوند. سردخانه‌های نگهداری اجساد پر می‌شوند. سیستم پزشکی قانونی که در اکثر موارد مرگ بیمارستانی مسئولیت کالبدشکافی و تعیین علت دقیق مرگ را بر عهده دارد تکمیل می‌شود. ظرفیت پلیس، اورژانس و همه‌چیز پر می‌شوند.

در این میان چون این قربانیان به‌واسطه ابتلا به ویروس کرونا فوت کرده‌اند، این ترس وجود دارد که ویروس کرونا از افراد فوت‌شده به افراد زنده انتقال پیدا کند.

چنین چیزی البته زیاد مشخص نیست. لااقل تا به امروز که سازمان بهداشت جهانی و مرکز کنترل بیماری‌های آمریکا دستورالعمل‌هایی را برای به خاک سپردن افراد فوت‌شده با ویروس کرونا منتشر کرده بودند که در همه آن‌ها تاکید شده بود که در حالت عادی افراد فوت‌شده ناقل بیماری نیستند مگر بیماری‌هایی مثل عفونت‌های خونی در بیماری‌هایی مثل ویروس ابولا و ایدز که ترشحات بدنی افراد فوت‌شده دارای ویروس زنده باشد. این قضیه در مورد بیماری وبا هم صادق است.

اولین مورد انتقال ویروس کرونا از افراد مرده به زنده

تا ۱۹ مارس ۲۰۲۰، تنها ۲۷۲ نفر در تایلند به ویروس کرونا مبتلا شده‌ بودند. دو نفر از این مبتلایان یک پزشک قانونی و دستیار او بود. این دو نفر در بیرون از محل کار و حتی از بیماران مبتلا در بیمارستان، دچار ویروس کرونا نشده بودند؛ زیرا صرفا با اجساد سروکار داشتند.

احتمال تماس این افراد با بیماران چندان زیاد نبود اما آن‌ها بیشتر با اجساد مبتلایان به ویروس کرونا و نمونه‌هایی که از این بیماران برمی‌داشتند، در تماس بوده‌اند.

تعجبی ندارد که جسد قربانیان ویروس کرونا دارای ویروس زنده باشد؛ زیرا بدن افراد فوت‌شده می‌تواند بین چند ساعت تا چند روز دارای ویروس زنده باشد. لااقل در بخش‌هایی مثل ریه که ویروس در آنجا تکثیر می‌شود ویروس زنده وجود خواهد داشت.

وقتی یک عامل خارجی مثل ویروس یا باکتری وارد بدن انسان می‌شود، بهترین اتفاق برای بقای آن عامل خارجی آن است که با بدن میزبان همزیستی کند. در این حالت هردوی این عامل خارجی و میزبان از حضور دیگری نفع می‌برند.

این اتفاقی است که برای هزاران میلیارد باکتری که در بدن ما و به‌خصوص باکتری‌هایی که در سیستم گوارشی ما هستند، رخ داده است. این باکتری‌ها شامل هزاران گونه هستند. بدن ما به این باکتری‌ها نیاز دارد و نبود آن‌ها یا از بین رفتن تعادل بین گونه‌های مختلف می‌تواند باعث بیماری شود.

وقتی انسان می‌میرد، ده دقیقه بعدازآنکه قلب از کار می‌افتد، سلول‌های مختلف بدن به دلیل اینکه اکسیژن به آن‌ها نمی‌رسد، می‌میرند. در این حالت آنزیم‌های درون سلول‌ها، بدنه سلول را از بین می‌برند و مایعات درون‌سلولی بیرون می‌ریزند. این اتفاق پیش از همه در کبد رخ می‌دهد زیرا آنزیم‌های بسیار زیادی در کبد وجود دارند.

پس‌ازاین اتفاق باکتری‌هایی که در سیستم گوارشی وجود دارند، برای اینکه زنده بمانند، این مواد خارج از شده از سلول‌ها را می‌خورند و رشد می‌کنند. هم‌زمان نیز گازهایی آزاد می‌کنند که باعث باد کردن جسد می‌شود. به همین دلیل هم اجساد رهاشده در آب، پس از مدتی روی آب شناور می‌شوند.

باکتری‌های بیماری‌زا نیز احتمالا پس از مرگ مثل باکتری‌های معمولی تا مدتی با استفاده از مایعات سلولی تکثیر می‌شوند اما در نهایت پس از تمام شدن مواد غذایی می‌میرند.

ویروس کرونا در بدن انسان

این داستان برای ویروس‌ها فرق دارد. ویروس‌ها با استفاده از مکانیسم‌های درون‌سلولی میزبان تکثیر می‌شوند. این مکانیسم‌ها هم برای فعالیت نیاز به انرژی دارند که برای تامین این انرژی نیز باید اکسیژن داشته باشد.

وقتی قلب متوقف می‌شود و دیگر به سلول‌ها اکسیژن نمی‌رسد، مشخصا دیگر ویروس تکثیر نخواهد شد؛ اما ویروس‌هایی که در بدن وجود دارند یا تا آن لحظه درون سلول‌ها تولید شده‌اند، همچنان وجود خواهند داشت.

پس از مرگ که دیواره سلولی از هم می‌پاشد، این ویروس‌ها به بیرون خواهد آمد و در بدن فرد خواهند ماند.

یک نکته مهم! ویروس موجود زنده نیست. در نتیجه نمی‌تواند بمیرد. یک ویروس ممکن است یا از هم بپاشد یا اینکه به هر دلیل توانایی بیماری‌زایی خود را از دست بدهد.

ویروس کرونا روی سطوح فلزی می‌تواند تا ۹ روز بماند و همچنان توانایی بیماری‌زایی‌اش حفظ شود.

وقتی هم که ویروس کرونا پس از مرگ در بدن آزاد می‌شود، چون اساسا هیچ عاملی مثل سیستم ایمنی فعال نیست که آن را از بین ببرد، احتمالا بتواند تا مدت طولانی‌تری توانایی بیماری‌زایی داشته باشد.

به همین دلیل اجساد افراد قربانی ویروس کرونا احتمالا دارای ویروس فعال است. به‌طور دقیق‌تر ریه قربانیان ویروس کرونا، می‌تواند بین چند ساعت تا چند روز دارای ویروس فعال باشد.

اما لزوما به این معنی نیست که ویروس به بقیه منتقل می‌شود. اگر جسد قربانی ضدعفونی شده باشد، احتمالا فقط ترشحات ریوی که ممکن است به دلیل جابه‌جایی از دهان و دماغ او بیرون بیایند، دارای ویروس کرونا باشد؛ اما چون هنوز دقیق نمی‌دانیم داستان چیست، باید احتیاط‌های لازم را رعایت کنیم.

در نهایت وقتی توصیه سازمان بهداشت جهانی را در مورد نحوه تدفین جسد قربانیان می‌خوانیم در کل به چند نکته می‌رسیم.

توصیه‌های سازمان بهداشتی جهانی برای تدفین قربانیان ویروس کرونا

همه کسانی که بدن متوفی را جابه‌جا می‌کنند حتما باید دست‌های خود را پس از انجام کار با مواد مناسب ضدعفونی کرده یا با صابون بشویند. همچنین همه این افراد هنگام کار با اجساد باید لباس‌های حفاظتی از جمله دستکش، ماسک بهداشتی مثل ماسک N95، FFP2 و FFP3 یا حداقل ماسک جراحی بپوشند.

استفاده از یک گان (Gown) که مانع از نفوذ مایعات می‌شود، عینک محافظ چشم و حتی محافظ صورت، ضروری است.

محلی که در آن جسد قربانی ویروس کرونا مورد کالبدشکافی قرار می‌گیرد یا برای آماده‌سازی جهت تدفین شسته می‌شود باید پس از انجام کار با آب و مواد شوینده شسته شود و پس‌ازآن با مایع سفیدکننده حداقل ۰٫۱ درصد یا الکل ۷۰ درصد شسته شود. تجهیزات مورداستفاده برای این کار هم باید ضدعفونی شوند. این مواد ضدعفونی‌کننده حداقل باید یک دقیقه روی سطوح بمانند.

در ضمن اتاقی که این کارها در آن انجام می‌شود، خصوصا اتاق کالبدشکافی باید یک اتاق ایزوله فشار منفی باشد و سیستم گردش هوای آن نیز در ساعت شش بار هوای اتاق را عوض کند.

برای تدفین حتما لازم نیست از کیسه‌های مخصوص استفاده شود. همچنین آشنایان فرد متوفی می‌توانند با رعایت فاصله اجتماعی حداقل یک متر از یکدیگر در مراسم حضور داشته باشند. ‌آن‌ها می‌توانند متوفی را تماشا کنند ولی نمی‌توانند وی را لمس کرده یا ببوسند. تا جای ممکن تعداد افرادی که کارهای تدفین را انجام می‌دهند، باید کم باشد.

کودکان، افراد بالای شصت سال و کسانی که مشکلات ریوی، قلبی یا ضعف ایمنی دارند نباید در مراسم حاضر باشند. کسی که نشانه‌های تنگی نفس و سرفه دارد، نباید در مراسم حاضر باشد مگر اینکه از ماسک مناسب استفاده کند.

همچنین برای انتقال جسد متوفی هم ماشین‌های حمل‌ونقل خاصی نیاز نیست. همچنین لزومی ندارد که برای تدفین افراد متوفی عجله‌ای وجود داشته باشد. برای این کار باید به قواعد و سنت‌های فرهنگی و مذهبی در این زمینه احترام گذاشته شود.