آیا تولید واکسن کووید-۱۹ به‌صرفه است؟

انتشار ویروس کرونا ممکن است ما را به این فکر وادارد که این یک فرصت بسیار مهم برای شرکت‌های داروسازی است که بتوانند با تولید واکسن کووید-۱۹ سود فراوانی ببرند.

اما بااین‌همه شرکت‌های کمی هستند که در این حوزه کار می‌کنند یا تمایل دارند کار کنند؛ یعنی آن‌قدرها هم رقابت برای تولید واکسن وجود ندارد. چون بسیاری از شرکت‌های دارویی از سال‌ها پیش تولید واکسن را رها کرده‌اند. چون تولید واکسن آن‌قدرها هم که به نظر می‌آید به‌صرفه نیست.

واکسن‌ها‌ بخشی کوچک از صنعتی بزرگ

واکسن‌‌ها همواره بخشی از کسب‌وکار شرکت‌های داروسازی بودند؛ اما هیچ‌وقت بخش بزرگی را شامل نمی‌شدند. به‌طور تاریخی واکسن‌ها با قیمت‌های پایینی تولید و با حاشیه سود کوچکی هم فروخته می‌شدند.

تولید واکسن‌ها صرفا به‌عنوان یک فعالیت جانبی برای شرکت‌های داروسازی بوده است. حتی واحدهایی که در این شرکت‌های داروسازی روی واکسن‌ها کار می‌کنند، خود را فرزند ناخواسته شرکت می‌بینند. بودجه‌های تحقیقاتی آن‌ها کم است. منابع کافی ندارند و برای کسب منابع کافی باید بجنگند تا مثلا بتوانند واکسن‌های جدید بسازند. تعجبی ندارد که ما هنوز واکسنی برای ویروس ایدز نداریم اما کلی دارو برای ایدز داریم که بیماری را درمان نمی‌کند فقط آن را تضعیف می‌کنند. البته این مسئله دلایل علمی هم دارد.

علاوه بر این‌ها اتفاقات دیگری هم در این مورد باعث شده است که تولید واکسن‌ها برای شرکت‌های داروسازی با دردسرهای اضافی هم همراه باشد.

در بازه سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۰ میلادی شکایت‌های کوته‌بینانه‌ای درباره آسیب‌های واکسن‌های تولیدی چند شرکت داروسازی در آمریکا مطرح شد. ادعاهایی که نمونه‌اش را همین امروز هم می‌بینیم و برخی باورمندان به شبه‌علم، واکسن‌ها را دلیل بروز اوتیسم می‌دانند.

این دردسرهای حقوقی باعث شد با توجه به ‌صرفه کم تولید واکسن‌ها‌ و همین مشکلات حقوقی، برخی از شرکت‌ها واحدهای تولید واکسن خود را کاملا بفروشند یا تعطیل کنند و انرژی و سرمایه خود را برای تولید داروهای گران‌تر، باصرفه‌تر و پرمصرف‌تر بگذارند.

این پرونده‌های حقوقی در مجموع به باعث جریمه ۳ میلیارد دلاری این شرکت‌ها شد و این در حالتی بود که کل درآمد این شرکت‌ها از فروش واکسن‌ها تنها ۱۷۸ میلیون دلار در آمریکا بود.

از این روی در بازه سال‌های ۱۹۶۷ تا ۱۹۸۰ تعداد شرکت‌های تولیدکننده واکسن در آمریکا از ۲۶ شرکت به ۱۷ شرکت کاهش یافت.

انگیزه‌های مالی دولتی برای تولید واکسن‌ها

بااین‌همه، همه دنیا می‌دانند که واکسن‌ها‌ چقدر موثر و مهم هستند. ازاین‌روی چون مشوق اقتصادی برای تولید واکسن‌ها وجود نداشت، دولت‌ها دست‌به‌کار شدند.

در سال ۱۹۸۶ رونالد ریگان رئیس‌جمهور وقت آمریکا لایحه‌ای را به تصویب رساند که شرکت‌های داروسازی را از هرگونه اتهامی درباره اثرات جانبی واکسن‌های تولیدی‌شان مبرا نگاه می‌داشت.

این قضیه باعث شد دوباره شرکت‌های داروسازی به تولید واکسن‌ها روی بیاورند. هرچند هنوز هم تولید واکسن‌ها بخش بسیار کوچکی از کسب‌وکار شرکت‌های داروسازی است.

برای مثال کل ارزش فروش واکسن‌ها در سطح جهان در سال ۲۰۱۹، حدود ۴۱٫۷ میلیارد دلار بود. این در حالی است که کل فروش شرکت‌های داروسازی در همین سال بیش از ۱.۲ تریلیون دلار بوده است؛ یعنی بخش واکسن‌ها کمتر از ۴ درصد کل این صنعت را شامل می‌شد.

چرا تولید واکسن به‌صرفه نیست؟

۱- واکسن یک‌بار در سال یا یک سال در عمر استفاده می‌شود

شرکت‌های دارویی دوست دارند داروهای تولید کنند که فروش و مصرف آن‌ها بیشتر است. واکسن چیزی نیست که مصرف آن زیاد باشد؛ در بهترین حالت مثلا واکسن‌های آنفولانزا و سرماخوردگی باید هر ساله تزریق شوند، اما بقیه واکسن‌ها شاید در طول عمر فرد تنها یک‌بار و در برخی از موارد، چند سال یک‌بار تزریق می‌شوند.

۲- نظارت شدید بر تولید واکسن

دلیل دوم نظارت‌های بسیار شدید سازمان‌های بهداشتی کشورهای مختلف در مورد واکسن‌هاست.

صنعت داروسازی به دلیل اینکه با جان انسان‌ها سروکار دارد، همواره تحت شدیدترین قوانین و سیستم‌های نظارتی فعالیت می‌کرده است. در این میان شرکت‌ها برای اینکه بتوانند واکسن تولید کنند، مجبور هستند به اجرای نظارت‌ها و آزمایش‌های به‌مراتب سخت‌تری از حالت معمول هم تن بدهند.

واکسن‌های تولیدی باید بسیار بیشتر از داروها آزمایش شوند و احتمالا خیلی بیشتر از داروها، مورد بازبینی و تغییر قرار ‌گیرند.

دلیل چنین سخت‌گیری‌هایی آن است که داروهای معمولی که برای بیماران تجویز می‌شوند کافی است که حدی از تاثیر را داشته باشند. اگر اثرات جانبی این داروها چشم‌گیر نباشد، می‌تواند به‌صورت کنترل‌شده از آن استفاده کرد.

همچنین این داروها با نظارت پزشک تجویز می‌شوند. به همین دلیل پزشک می‌تواند ریسک‌های موجود را بررسی کند و دارویی را تجویز کند. از آن‌سو تعداد کسانی که چنین دارویی را می‌گیرند هم محدود است.

در کنار این کسی که بیمار است حاضر است برای درمان شدن بیشتر ریسک کند و در نتیجه راحت‌تر می‌تواند با اثرات جانبی داروها کنار بیاید. چنین چیزی در مورد واکسن درست نیست.

واکسن به افراد سالم تجویز می‌شود. هم‌زمان ‌هم تعداد کسانی که واکسن به آن‌ها تزریق می‌شود شاید هزاران بار بیشتر از تعداد افرادی است که یک داروی خاص را مصرف می‌کنند. در نتیجه هر اثر جانبی کوچکی از واکسن هم می‌تواند بین افراد تنش ایجاد کند و از آن‌سو چون به طیف گسترده‌ای از افراد واکسن را تجویز می‌شود، وجود یک اثر جانبی کوچک می‌تواند در موارد خاص به شرایط وخیم منجر شود. در نتیجه فرآیند‌های بسیار بیشتری برای تحقیق، تولید و آزمایش یک واکسن طی می‌شود.

تولید و ارائه یک دارو برای یک شرکت داروسازی معمولا بین ۵ تا ۱۰ سال به طول می‌انجامد؛ اما تولید یک واکسن می‌تواند تا بیشتر از ۲۰ سال هم طول بکشد. طبعا هزینه‌های تولید واکسن‌ نیز بسیار بیشتر از هزینه‌های تولید یک داروی جدید است.

با توجه به این‌ها تنها راه افزایش در‌امد ناشی از تولید واکسن، افزایش قیمت واکسن‌ها است؛ اما این قضیه هم مخالفانی دارد که می‌گویند این افزایش قیمت واکسن را از دسترسی عموم خارج می‌کند.

تضاد تولید واکسن

تولید واکسن یک عمل دارای تضاد برای شرکت‌های داروسازی است. این شرکت‌ها ترجیح می‌دهند به‌طور مکرر لااقل برای مدتی دارویی را به بیمار بفروشند. اگر هم بیماری فرد مزمن باشد، چه‌بهتر. می‌توان تا مدت‌ها به او دارو فروخت و سود کرد. شرکت‌ها دوست دارند داروهای درمانی یک بیماری را بفروشند.

اما وقتی یک شرکت داروسازی واکسن آن بیماری را می‌سازد، عملا خود را از سود طولانی‌مدت محروم می‌کند؛ زیرا با یک‌بار تزریق آن واکسن، فرد را تا مدت‌ها بدون ابتلا به آن بیماری و پرداخت هزینه‌های درمانی به زندگی بازمی‌گرداند.

درآمد ناشی از فروش واکسن

گفتیم که میزان ارزش کل فروش واکسن در دنیا در سال ۲۰۱۹ برابر ۴۱.۷ میلیارد دلار بوده است؛ اما همین عدد در سال ۲۰۰۰ تنها ۵ میلیارد دلار بوده است. در این صنعت درآمد ناشی از واکسن‌ها در طی این ۱۹ سال بیش از ۸ برابر شده است.

دلیل عمده آن‌هم دولت‌ها و نهادهای خیریه هستند. دولت‌های همه کشورهای دنیا با اجرای طرح واکسیناسیون همگانی لااقل برای کودکان و نهادهای خیریه مثل بنیاد بیل و ملیندا گیتس، مشتریان اصلی و عوامل اصلی افزایش فروش واکسن‌ها در دنیا بوده‌اند. در این میان وجود قوانین مالکیت معنوی سفت‌وسخت در این حوزه باعث شده است که برخی از شرکت‌ها عملا انحصار تولید واکسن‌های خاصی را در اختیار داشته باشند و بتوانند از تولید واکسن کمی بیشتر سود کنند.

با این حساب شرکت‌ها شاید تمایل داشته باشند برای کووید-۱۹ واکسن تولید کنند اما مطمئنا ترجیح می‌دهند داروهایی برای درمان آن بسازند زیرا احتمالا بتوانند بیشتر سود کنند.