پرونده هفته؛ تاثیر انتخابات امریکا بر قیمت‌‌ها / می‌توان به بهبود معیشت و کاهش هزینه‌ها امیدوار بود؟

فاطمه پاسبان، کارشناس کشاورزی در تحلیلی در سایت تجارت‌نیوز به این سوال جواب داده که آیا تحریم‌ها قیمت مواد غذایی را در ایران افزایش داده و به افزایش هزینه معیشت مردم دامن زده است؟ سهم تحریم‌ها در افزایش قیمت سفره خانوارها بیشتر است یا مشکلات ساختاری اقتصاد و مشکلات بخش کشاورزی؟

فاطمه پاسبان در این تحلیل نوشت:

اگرچه ۸۲۰ میلیون نفر در سراسر غذا امنیت غذایی ندارند، اما حالا مساله از امنیت غذایی فراتر رفته و مساله امنیت تغذیه‌ای مردم هم در خطر است. چراکه به گزارش سازمان بهداشت جهانی و فائو، با توجه به کاهش بودجه خانوار، پول کمتری برای تغذیه و مراقبت‌های پزشکی خانوارها باقی می‌ماند. این مساله سبب می‌شود که چرخه ناامنی غذایی و بیماری ادامه یابد.

در شرایط فعلی شیوع ویروس کرونا بر عوامل تشدیدکننده ناامنی غذایی دامن زده است. مدل‌های پیش‌بینی شده نشان می‌داد که به دلیل بدتر شدن شرایط اشتغال و عوامل دیگر ممکن است ۴۵ میلیون نفر دیگر تا فوریه ۲۰۲۰ در ناامنی حاد غذایی قرار گیرند که اکثریت آنها (۳۳ میلیون نفر) در جنوب و جنوب شرقی آسیا و جنوب صحرای آفریقا ساکن هستند.

اما وضعیت امنیت غذایی در ایران چگونه است؟ بر اساس آخرین تعریف سازمان جهانی بهداشت و فائو امنیت غذایی به معنای «دسترسی همه مردم در تمام اوقات و نقاط به غذای کافی و سالم به منظور زندگی سالم و فعال» است.

افزایش ۲۰۰ درصدی سبد مصرف خانوار

اما آیا اکنون شرایط مردم ما برای دسترسی به غذا فراهم است؟ بر اساس اطلاعات مرکز آمار ایران، سبد مصرفی مواد غذایی خانوارهای ایرانی در شهریور ۹۹ نسبت به سال ۹۶ با تورم ۲۰۰ درصدی مواجه شده است. این سبد شامل برنج، گوشت، حبوبات و لبنیات است.

قیمت سبد مصرفی خانوارها شامل برنج ایرانی درجه يك، برنج خارجی درجه یک، انواع گوشت، تخم مرغ، شير، ماست، پنيرايراني، کره، لوبیا چیتی، عدس و روغن طی این سه سال حدود 250 هزار تومان گرانتر شده است.

حال مساله این است که چرا سبد مصرفی خانوارها با تورم مواجه شده است؟ آمار و ارقام منتشر شده در مرکز آمار ایران حاکی از آن است که با خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم ها قیمت مواد غذایی به شدت افزایش یافته است. چراکه نمی‌توان انتظار داشت با کاهش درآمدهای ارزی، افزایش قیمت دلار‌، شکل‌گیری انتظارات تورمی، سفته‌بازی و افزایش هزینه‌های تولید، قیمت مواد غذایی کاهش یابد یا حتی ثابت بماند.

آمارهای مرکز آمار ایران نشان می‌دهد قیمت برنج، گوشت، حبوبات، میوه و سبزیجات و لبنیات در دوره مورد بررسی بین ۱.۵ تا ۲ برابر شده است. جدای از افزایش قیمت ارز و کاهش واردات مواد غذایی، هزینه تولید محصولات کشاورزی در داخل هم افزایش یافت. برای مثال بر اساس اطلاعات مرکز آمار هزینه شخم زمین کشاورزی، دستمزد کارگر میوه‌چین و دروگر حداقل دو برابر شده است. اینها همه منجر به افزایش قیمت تمام شده محصولات کشاورزی می‌شود.

دولت ایران در این دوره، مانند ادوار قبل برای کنترل قیمت‌ها به واردات برخی از مواد غذایی روی آورده است، اما گویا این واردات هم نتوانسته منجر به کنترل قیمت‌ها شود.

با توجه به آمارهایی که نشان می‌دهد قیمت مواد غذایی بعد از تشدید تحریم‌ها افزایش یافته، می‌توان این سوال را مطرح کرد که اگر انتخابات پیش روی آمریکا حلقه بسته تحریم‌ها را بازتر کند، می‌توان به بهبود معیشت و کاهش قیمت‌ها امیدوار بود؟

پیش از پاسخ به این سوال باید به یک سوال دیگر جواب داد، اینکه چقدر از تورم و افزایش قیمت مواد غذایی به دلیل عامل خارجی است و چه میزان به دلیل مدیریت ناکارآمد و چالش­‌های ساختاری اقتصادی کشور بازمی‌گردد؟

شوک انتخابات به قیمت‌ها

به طور مسلم بدون تحقیق و مطالعه و نگاه سیستمی نمی‌توان سهم و جایگاه هر یک از عوامل موثر بر تورم شدید مواد غذایی را تعیین کرد اما یکی از این عوامل تحریم‌هاست و می‌توان امیدوار بود که با برگزاری «انتخابات ریاست جمهوری آمریکا» و انتخاب جو بایدن شرایط کمی تغییر کند.

برخی گمانه‌زنی‌ها بر این نکته اشاره دارند که با تغییر ریاست جمهوری و آمدن فرد دیگری تحریم‌ها برداشته خواهد شد و ایران دوباره می‌تواند با فروش نفت و برقراری مبادلات بین‌المللی و … به سرو سامان دادن اقتصاد ایران و اقتصاد کشاورزی و از جمله کاهش قیمت مواد غذایی امیدوار باشد.

از دیدگاه نویسنده تغییر ریاست جمهوری امریکا و روی کار آمدن فرد دیگری شاید در کوتاه‌مدت شوکی به بازارهای اقتصادی کشور و از جمله بازار مواد غذایی وارد کند اما آثار این شوک پایدار نیست و نمی‌تواند به کاهش قیمت مواد غذایی بینجامد‌. چراکه‌ افزایش قیمت مواد غذایی و‌ ناامنی غذایی در ایران دلایل بسیاری دارد. در ادوار گذشته، دولت‌ها با واردات ارزان کالا این تورم را کنترل می‌کردند. اما مشکلات ساختاری اقتصاد ایران همچنان پابرجاست.

ساختار کلی اقتصاد ما با مشکلات متعددی مواجه است. از فساد و رانت گرفته که مانع آن شده که مواد غذایی وارد شده با ارز دولتی ، ارزان به دست مردم برسد. تا خروج سرمایه و نیروی کار از کشور، تضعیف روحیه تولید‌گرایی و کار ‌و تقویت روحیه سوداگری و ‌خودتحریمی و تصویب نکردن FATF ‌از جمله عواملی است که شرایط کنونی را ایجاد کرده است.

انتخابات امریکا و مشکلات کشاورزی

جز این مشکلات کلی، بخش کشاورزی و تولید مواد غذایی هم در این سال‌ها با مشکلات خاص خود مواجه بوده است. بهره‌وری پایین، ناکارآمدی مدیریت دانش و علم در زنجیره ارزش‌، مشکل در ساماندهی زنجیره‌های ارزش، مشکلات مربوط به آب و خاک و فرسایش خاک‌، تخریب محیط زیست، نبود راهبرد و استراتژی برای هر محصول (تولید تا بازار‌) و ضعف و توانایی مالی پایین کشاورزان کوچک مقیاس از جمله این مشکلات است.

بهره‌وری:

بر اساس اطلاعات فائو بیشترین تولید گندم در جهان مربوط به نیوزیلند با 8.9 تن در هکتار است اما این رقم در همین سال برای ایران ۲.۲ تن در هکتار بوده. به عبارتی بهره‌وری تولید گندم درنیوزیلند ۴ برابر ایران است.

یا مثلا بیشترین عملکرد شلتوک برنج مربوط به استرالیا با 10.4 تن در هکتار بوده که برای ایران 3.4 تن در هکتارگزارش شده است. یعنی سه برابر ایران. اگرچه شرایط اقلیمی و جغرافیایی و منابع پایه و باران بر عملکرد محصول از کشوری به کشور دیگر تاثیرگذار است اما با توجه به آمار جهانی عملکرد تولید محصولات کشاورزی در ایران پایین است و این چه در دوره تحریم و چه جز آن، دیده می‌شود.

نغییر کاربری زمین:

مشکل دیگر کاهش تولید مواد غذایی در ایران است. مشکلی که بخشی از آن ناشی از تغییر کاربری زمین کشاورزی است. تنها در سال ۹۹ نزدیک ۴۵ هزار مورد تغییر کاربری غیرمجاز (به مساحت 3067 هکتار) توسط سازمان امور اراضی کشور شناسایی شده است (آمارنامه تخصصی اراضی کشاورزی سال 1397).

تخریب جنگل‌ها:

همچنین بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس‌ از سه دهه گذشته تا‌کنون یک سوم جنگل‌های کشور تخریب شده و از 18.3 میلیون هکتار به 12.4 میلیون هکتار تقلیل یافته است.
بر اساس گفته مدیرکل دفتر مهندسی و مطالعات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در طول سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ سالانه ۱۲ هزار هکتار جنگل در ایران تخریب شده است.

فرسایش خاک:

جز این، ایران رکوردار فرسایش خاک در جهان است و میزان فرسایش خاک در ایران چهار برابر میانگین جهان است.

بحران آب و خشکسالی:

بحران آب در ایران مشکلی جدی است و بر اساس اطلاعات منتشر شده سازمان هواشناسی کشور تا پایان مرداد سال آبی 1399، 72.5 درصد از مساحت حوضه‌های آبریز اصلی کشور، دچار درجات مختلفی از خشکسالی بلندمدت (۱۰ ساله) است.

حدود 32.1 درصد از آن با خشکسالی شدید و بسیار شدید (شامل حوضه‌های آبریز خلیج‌ فارس و دریای عمان، فلات مرکزی و مرزی شرق) مواجه هستند و 39.3 درصد از مساحت کل کشور نیز در معرض خشکسالی کوتاه‌مدت (۱۲‌ماهه) قرار دارد.

کشاورزان خرد

آمار نشان می دهد بیش از 67 درصد بهره‌برداران بخش کشاورزی کوچک‌مقیاس هستند که با توجه به مشکلات مربوط به کشاورزی خرده‌پا (تامین مالی ، سرمایه‌گذاری در فناوری، بکارگیری روش‌های جدید تولید، بکارگیری ماشین‌آلات و بازار فروش) حتی در تامین معیشت و زندگی خانوارهای با بعد ۳.۴ نفر هم با مشکل مواجه است، چه برسد به تامین مواد غذایی ارزان مورد نیاز کشور!

هیچ کدام از این دو دسته مشکل (مشکلات ساختاری اقتصاد و مشکلات بخش کشاورزی) چیزی نیست که با روی کار آمدن فرد دیگر در مقام ریاست جمهوری آمریکا حل شود. حتی به نظر می‌رسد ربط دادن همه چیز به انتخابات آمریکا نوعی «فرار به جلو» باشد. یعنی عدم توجه به دلایل اصلی بوجود آوردنده مساله و مشکل‌.

درضمن به نظر نمی‌رسد با روی کار آمدن رییس جمهور جدید در آمریکا، فرد مورد نظر منافع ملی کشورش را به منافع ایران ترجیح دهد و درصد حل مشکلات اقتصادی کشور ما گام بردارد.

تحلیل تاثیر انتخابات آمریکا بر معیشت مردم و قیمت‌ها، در ادامه پرونده ویژه‌ای است که بخش آکادمی منتشر می‌کند. چهار بخش این پرونده ویژه منتشر شده است.

تاثیر این انتخابات بر اقتصاد ایران در لینک:

یادداشت کمال سیدعلی، معاون پیشین ارزی بانک مرکزی در خصوص قیمت دلار در لینک

یادداشت حجت قندی،‌استاد اقتصاد دانشگاه وندربیلت آمریکادر خصوص آینده دلار در ایران در لینک

یادداشت محمد گرجی‌آرا در خصوص آینده بازار سرمایه بعد از انتخابات امریکا در لینک

قابل دسترس است. تحلیل‌های دیگر این بخش را در روزهای آتی در صفحه آکادمی تجارت‌نیوز دنبال کنید.