آیا قزاقستان و ایران به روسیه «رو دست زدند»؟

«قاسم توکایف»، رییس‌جمهور قزاقستان، چند روز پیش در یک سفر رسمی به ایران آمد و آن‌طور که رسانه‌های نزدیک به دولت خبر داده‌اند، در جریان این سفر، فصل جدیدی در روابط میان دو کشور گشوده شده است.

به گزارش تجارت‌نیوز ، در بیش از سه دهه‌ای که از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تشکیل جمهوری‌های جدید (از قزاقستان گرفته تا ارمنستان و گرجستان) می‌گذرد، ایران تقریبا همواره در سیاست خارجی خود از این کشورها غافل بوده است.

این در حالی است که حتی یک نگاه غیرکارشناسانه به نقشه جغرافیایی جهان هم نشان می‌دهد که ظرفیت دیپلماتیک و اقتصادی بسیار بزرگی در این کشورها نهفته است.

اما با سفر ابراهیم رئیسی به تاجیکستان و سپس حضور روسای‌جمهور ترکمنستان و قزاقستان در ایران، به نظر می‌رسد که ایران «خرق عادت» کرده و در یکی از معدود مواردی که می‌توان به یاد آورد، سیاست خارجی تازه‌ای را دنبال کرده است. اما رابطه با کشورهای آسیای مرکزی و به ویژه قزاقستان چه معنا و مفهومی برای ایران خواهد داشت؟

سرزمین دشت‌های بزرگ

آسیای مرکزی (Central Asia) با دشت‌های وسیع و «استپ‌های» مشهورش، در تقریبا تمام طول تاریخ برای حکومت‌های بزرگ در ایران (مانند هخامنشیان و صفویان) مشکل‌ساز بوده و منشا درگیری‌های نظامی متعدد بوده است.

در دوره شوروی، این سرزمین‌ها همگی جزوی از «همسایه شمالی کمونیستی» بودند و در عمل برای ایران فرقی نمی‌کرد صحبت از «قزاقستان» باشد یا «تاجیکستان».

آسیای مرکزی متشکل از ۵ کشور «محصور در خشکی» است.

حالا اما ماجرا فرق می‌کند.

نخست اینکه این جمهوری‌های تازه‌تاسیس (پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ میلادی) حالا کم‌کم هر یک ماهیتی متفاوت به خود گرفته‌اند: برخی مانند قزاقستان و ارمنستان هنوز به شدت زیر سایه مسکو قرار دارند و برخی مانند گرجستان به شکلی آشکار می‌خواهند عضو «ناتو» شوند که دشمن خونیِ روس‌ها است.

در نتیجه، پیدا است که سیاست‌ورزی در رابطه با این جمهوری‌های جدا شده از اتحاد شوروی سابق، حالا به یک بازی با بازیگران متعدد و با انگیزه‌های متعدد بدل شده است.

خون‌ریزی با پنجه‌های «خرس»

اگر بخواهیم به بحث اصلی‌مان برگردیم، قزاقستان حالا یک بازی جالب‌توجه را از خود به نمایش گذاشته که از قضا به شدت در مسیر منافع ایران هم هست. اما نخست باید اندکی تاریخچه قزاقستان را مرور کنیم.

«نورسلطان نظربایف»، رییس‌جمهور پیشین قزاقستان، نزدیک به ۲۹ سال در راس قدرت بود و پس از او، «قاسم توکایف»، رییس‌جمهور کنونیِ این کشور، در سال ۲۰۱۹ قدرت را به دست گرفت.

اما قدرت‌گیری رییس‌جمهور جدید به سادگی صورت نگرفت و او همین چند ماه پیش با اعتراضاتی بی‌سابقه رو به رو شد که در ظاهر به دلیل افزایش قیمت بنزین کلید خورده بود.

سربازان روس و نیروهای امنیتی قزاقستان، دست‌کم ۲۰۸ نفر از معترضان قزاق را در اعتراضات سال ۲۰۲۲ در این کشور کشتند.

دولت «توکایف» (که نتوانسته بود اعتراضات را سرکوب کند) دست به دامن روسیه شد و روس‌ها رسما نیروهای سرکوب را روانه شهرهای قزاقستان کردند.

پس از نزدیک به ۹ روز آشوب کامل در این کشور، دست‌کم ۲۰۸ نفر از معترضین در خیابان‌ها کشته شدند و دولت (بخوانید نظامیان اعزامی از روسیه) اعلام کرد که بی‌هدف به هرکسی که در خیابان‌ها باشد شلیک خواهد کرد.

حضور نظامیان روسیه در خاک قزاقستان، چراغ‌سبزی به ولادیمیر پوتین بود: روس‌ها ۳۱ سال پیش از قزاقستان بیرون رفته بودند، اما حالا دولت قزاقستان آنها را به میل خود دوباره راه داده بود.

مسیر ریلی در حیاط‌خلوت «روس‌ها»

اما قزاقستان حرکتی دقیقا بر خلاف حرکت قبلی را هم به نام خود ثبت کرده است. در جریان حضور «توکایف»، رییس‌جمهور قزاقستان در ایران، از یک مسیر ریلی رونمایی شد که به صورت نمادین، یک محموله کانتینری گوگرد هم از آن عبور کرد.

این مسیر ریلی، قزاقستان را از طریق ترکمنستان به ایران و سپس به ترکیه و بعد هم اروپا وصل می‌کرد. اما شبکه ریلی قزاقستان، به شبکه ریلی چین هم متصل است.

ظاهرا ایران هم به مسیر «جاده ابریشم جدید» چین اضافه شده است، آن هم به واسطه برخی کشورهای آسیای میانه.

به عبارت ساده، یک مسیر ریلی از چین به اروپا ایجاد شده که قزاقستان و ایران هم جزئی از آن هستند، اما روسیه را در بر نمی‌گیرد. روسیه البته مسیرهای ریلی دیگری هم دارد که چین را از طریق خاکش به اروپا متصل می‌کنند، اما همین که روس‌ها اجازه تنفس به ایران داده‌اند، در نوع خود جالب توجه است.

سیاست پیچیدگی‌های خودش را دارد و می‌تواند وجوهی پنهان هم داشته باشد، اما واضح است که روس‌ها ترجیح می‌دادند این خط ریلی از خاک خودشان به اروپا متصل شود.

در واقع، قزاقستان (و ایران) اینجا استقلال عملی از خود نشان داده‌اند که احتمالا مسکو چندان از آن رضایت نداشته باشد.

ادامه ماجرا: اتصال آسیای مرکزی به آب‌های گرم؟

قزاقستان و در واقع تمام کشورهای آسیای مرکزی (که شامل قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان هم می‌شود)، همگی «محصور در خشکی» (Landlocked country) هستند، به این معنی که به آب‌های آزاد راه ندارند.

این یعنی تجارت خارجیِ این کشورها هرگز نخواهد توانست از سطحی مشخص بالاتر برود، چرا که دست‌کم با فناوری‌های کنونی، ترانزیت از طریق ریلی هنوز هم در مقابل ترانزیت با کشتی بی‌معنا است.

ابراهیم رئیسی در دیدار با «قاسم توکایف»، رییس‌جمهور قزاقستان

نکته دوم این است که ایران در عمل تنها مسیر این کشورها برای اتصال به آب‌های آزاد است، چرا که عبور از کوه‌های سر به فلک‌کشیده افغانستان و سپس عبور از خاک پاکستان هم هنوز گران‌تر از مسیر ایران است.

شاید بتوان خوشبین بود که سه دیدار سیاسی در بالاترین سطوح میان رییس‌جمهور ایران و روسای‌جمهور قزاقستان، ترکمنستان و تاجیکستان، در واقع آغاز راهی تازه برای اتصال این ناحیه از جهان به آب‌های آزاد باشد. راهی که البته از ایران می‌گذرد.