بزرگ‌ترین توافق‌نامه تجاری ایران، روی میز پوتین/ اتحادیه اقتصادی اوراسیا چقدر مهم است؟

ایران ممکن است یک فرصت استثنایی برای صادرات کالاهای نفتی و غیرنفتی به دست بیاورد که هرگز مشابه آن را در اختیار نداشته است: تجارت تقریبا آزاد با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا.

به گزارش تجارت‌نیوز، همین تازگی خبر رسید که ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه، قانونی را برای تصویب پروتکل الحاقی توافق‌نامه منطقه آزاد بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران امضا کرده که به ایران اجازه می‌دهد به کشورهای عضو این اتحادیه، بدون تعرفه‌های تجاری و گمرکی کالا صادر کند. (در این مورد، اینجا را ببینید.)

خبر و ضد خبر: پوتین چیزی را امضا نکرده است

این خبر اما در عرض کمتر از دو روز تکذیب شد.

آن‌طور که «محمودرضا کریمی»، دستیار رسانه‌ای رییس سازمان توسعه تجارت ایران خبر داده، چنین قانونی از سوی رییس‌جمهور روسیه امضا نشده، اما در هر حال، مذاکراتی در جریان است تا این اتفاق بیفتد.

هر چه باشد، اگر چنین توافقی به نتیجه برسد، ایران فرصت پیدا خواهد کرد که به بازارهای ۵ کشور روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، بلاروس و ارمنستان دسترسی داشته باشد، آن هم معاف از گمرک و تعرفه‌های تجاری.

خبر امضای توافق‌نامه تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا تکذیب شد.

با این همه، آن‌طور که گفته شده، تنها ۸۰ درصد از تعرفه‌ها حذف می‌شوند و در واقع، ایران برای صادرات تنها برخی کالاها مزیت خواهد داشت. در مقابل، کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا هم مزیت صادرات بدون تعرفه به ایران در برخی موارد را به دست می‌آورند.

اما این خبر چرا اهمیت دارد و چرا فرصتی است که ایران باید آن را جدی بگیرد؟

زیر سایه روس‌ها

اتحادیه اقتصادی اوراسیا (Eurasian Economic Union) متشکل از ۵ کشور روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، بلاروس و ارمنستان است. (کشورهای کوبا، ازبکستان و مولداوی هم اعضای ناظر این اتحادیه هستند.)

پیشنهاد تشکیل این اتحادیه اقتصادی، در سال ۱۹۹۴ میلادی روی میز آمد، یعنی تقریبا ۳ سال پس از فروپاشی «اتحاد جماهیر شوروی» سابق.

تا سال ۱۹۹۱، تمام ۵ عضو اصلی این اتحادیه، در واقع در قالب «اتحاد جماهیر شوروی»، یک کشور را تشکیل می‌دادند.

با فروپاشی شوروی، روسیه می‌خواست به شکلی جمهوری‌های اقماریِ پیشین را دوباره زیر سایه خودش بیاورد و یک راه‌حل ساده هم تشکیل اتحادیه‌های این‌چنینی بود.

اتحادیه اقتصاد اوراسیا توسط روسیه و با هدف اعمال نفوذ بر جمهوری‌های اقماری شوروی ایجاد شد.

با این همه، آغاز به کار اتحادیه اقتصادی اوراسیا تا سال ۲۰۱۵ میلادی به طول انجامید. از قضا، مذاکرات ایران برای همکاری با این اتحادیه هم کمی بعد (در سال ۲۰۱۸ میلادی) کلید خورد.

کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا ، در مجموع بیش از ۱۸۰ میلیون نفر جمعیت دارند و میزان تولید ناخالص داخلی آنها (بر اساس شاخص برابری قدرت خرید یا PPP) کمابیش نزدیک به ۵ تریلیون دلار است. (البته بیش از ۴٫۵ تریلیون دلار از این میزان، تنها به روسیه تعلق دارد.)

یک قدم عقب‌تر از «اتحادیه پولی»

اما شاید بد نباشد بدانیم که منظور از اتحادیه اقتصادی اساسا چیست؟

در یک اتحادیه اقتصادی ، معمولا تعرفه‌های گمرکی بین اعضا حذف می‌شود و تعرفه‌های گمرکی برای کشورهایِ بیرون از اتحادیه هم با تصمیم مشترک اعضا تعیین می‌شود.

به عنوان مثال، اگر تولیدکننده روسی بخواهد کالایی به ارمنستان صادر کند، بدون تعرفه (یا با تعرفه بسیار پایین) چنین می‌کند. از دیگر سو، واردات کالا از برزیل به روسیه و ارمنستان، (مثلا و فرضا) یک تعرفه گمرکی ۱۵ درصدی در هر دو کشور خواهد داشت.

علاوه بر این، اعضای یک اتحادیه اقتصادی معمولا سیاست‌های اقتصادی را در مشورت با هم تنظیم می‌کنند؛ مقررات مشابه در حوزه اقتصاد و تجارت وضع می‌کنند و (در حالت ایده ‌ل) سرمایه و نیروی کار می‌تواند از یک کشور عضو به دیگر کشور عضو یک اتحادیه اقتصادی جابه‌جا شود.

اتحادیه اروپا، همزمان نمونه یک «اتحادیه اقتصادی» و یک «اتحادیه پولی» است.

نکته اینجا است که یک اتحادیه اقتصادی ، می‌تواند در آینده به یک اتحادیه پولی تبدیل شود، یعنی جایی که کشورها از یک واحد پولی واحد استفاده می‌کنند.

مثال واضح و مشخص این گذار هم اتحادیه اروپا است که هم یک اتحادیه اقتصادی است و هم یک اتحادیه پولی که یورو، واحد پولی مشترک آن است.

راهی برای دور زدن تحریم‌ها

بعد از این مقدمه طولانی، حالا احتمالا موقعیت پیش آمده برای ایران در تجارت تقریبا آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا را بهتر درک خواهیم کرد.

همین چندی پیش بود که «میرهادی سیدی»، مشاور امور بین‌الملل و توافقنامه‌های تجاری سازمان توسعه تجارت ایران و مسئول تیم مذاکراتی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا ، در مورد مزایای پیوستن ایران به این اتحادیه صحبت کرد.

به گفته این مقام مسئول، ایران تاکنون توافق‌نامه‌ای تجاری با این میزان از شمول کالایی نداشته و این در حالی است که «ایران از طرف اوراسیا در ۵۰۰ قلم کالا امتیاز کاهش تعرفه دریافت کرده و به این کشور‌ها در ۳۹۰ قلم کالا با کاهش بخشی از تعرفه‌ها، امتیاز داده است».

قزاقستان و ایران جزئی از مسیر ریلی چین به اروپا (یا همان جاده ابریشم جدید) هم هستند.

به این ترتیب، ایران می‌تواند طیفی وسیع از کالاهای تولید داخل را به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا صادر کند و حتی با استفاده از امتیاز تهاتر، عملا تحریم‌های اقتصادی را هم دور بزند.

از آنجا که روس‌ها هم حالا تحت تحریم هستند، انگیزه تهاتر کالا (بدون جا‌به‌جایی دلار) و یا مبادله کالا با استفاده از ارزهای ملی کشورهای عضو، برای روس‌ها هم وجود دارد.

پای «اژدها» هم در میان است؟

اما گسترده‌تر شدن تجارت ایران با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا ، حتی اگر توافق‌نامه تجارت ترجیحی یا توافق‌نامه تجارت آزاد هم در میان نباشد، وضعیت اقتصادی ایران را تغییر خواهد داد.

همین چندی پیش بود که ایران و قزاقستان، برای نخستین‌بار یک محموله را به صورت نمادین از طریق مسیر ریلی دو کشور انتقال دادند.

این مسیر ریلی اما در واقع متصل‌کننده شبکه ریلی چین به شبکه ریلی کشورهای قزاقستان، ترکمنستان، ایران، ترکیه و بعد هم اروپا است.

کل ماجرای تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا را می‌توان ذیل رقابت جهانی چین و آمریکا در نظر گرفت.

به عبارت ساده، حالا چین به اروپا وصل شده (البته از چندین و چند مسیر) و ایران و قزاقستان هم بخشی از حلقه اتصال این دو به یکدیگر هستند.

پازل اما زمانی تکمیل می‌شود که بدانیم کشورهایی مانند قزاقستان و قرقیزستان (که هر دو عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا هم هستند)، به شدت تمایل دارند از طریق شبکه ریلی ایران به دریای عمان دسترسی داشته باشند.

همزمان، هند و روسیه هم سال‌ها است به دنبال ایجاد «گذرگاه شمال-جنوب» هستند که کالاهای هندی را از بنادر ایران و از طریق شبکه ریلی میان چند کشور، به روسیه و در نهایت اروپا می‌رساند.

اگر تجارت آزاد میان ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا را در این چشم‌اندازِ گسترده‌تر ببینیم، احتمالا موضوع معنادارتر می‌شود: تقابل تجاری جدیدی میان «شرق» و «غرب» در حال شکل‌گیری است.