گفت‌وگو با رضا شهرستانی، تولیدکننده فولاد، در دومین قسمت برنامه «تجارتخانه»:
نبود برق، صنعت فولاد را به خاموشی برد/ سود فولاد ایران در جیب تاجران ترک و عرب
رضا شهرستانی، تولیدکننده فولاد و عضو سابق هیئت مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد، با حضور در دومین قسمت از برنامه تجارتخانه، به سوالاتی پیرامون چالش‌ها، مشکلات و شرایط کنونی صنعت فولاد کشور پاسخ داد. به گفته او در حال حاضر این صنعت به‌ویژه به دلیل بروز ناترازی‌های انرژی حال و روز مساعدی ندارد و این تاجران ترک و عرب هستند که بیشترین سود را از تولید فولاد در ایران می‌برند.
صنعت فولاد ایران این روزها در تقابلی دشوار و نفس‌گیر با چالش‌هایی جدی گرفتار شده است. تحریم‌های فلج‌کننده، قطعی برق و گاز، ارز چند نرخی و عوارض سنگین صادراتی همچون زنجیری به پای تولیدکنندگان و فعالان این حوزه بسته شده‌اند و هر لحظه آنها را بیش از پیش به مرز فرسودگی نزدیک می‌کنند.
در این میان، فعالان بخش خصوصی با دست‌های خالی‌تر و در شرایطی دشوارتر، در برابر غول‌های دولتی و خصولتی می‌جنگند؛ جنگی نابرابر که بقای آنها در این صنعت را به مبارزه‌ای دائمی بدل کرده است.
«تجارتخانه»، عنوان برنامه‌ای است که در بستر «تجارت‌نیوز» تولید میشود و پرده از دشواری‌ها و بحران‌های بی‌شمار صنایع و واحدهای تولیدی، به‌ویژه در بخش خصوصی، برمی‌دارد. این برنامه به دنبال آن است که از دل این بن‌بست‌ها، روایتی از دردها و شاید راه‌حل‌ها بیابد.
در دومین قسمت این برنامه، رضا شهرستانی، از پیشکسوتان و فعالان صنعت فولاد کشور و عضو چندین دوره هیات‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد، میهمان ماست. او در این گفتگو، با زبانی صریح و نگاهی واقع‌بینانه، به رنج‌های صنعت فولاد پرداخته است؛ از سوءمدیریت‌های ارزی و تحریم‌های خارجی گرفته تا عوارض صادراتی کمرشکن، ناترازی انرژی، بخشنامه‌های ضد و نقیض، دخالت‌های بی‌پایان دولت و نبرد بی‌امان بخش خصوصی با ابرسازمان‌های خصولتی.
برای مشاهده نسخه تصویری این برنامه و شنیدن تمام آنچه در این گفت‌وگو مطرح شد، دعوتتان می‌کنیم نسخه کامل ویدئویی را تماشا کنید. همچنین، در ادامه می‌توانید مهم‌ترین نکات این گفت‌وگو را در قالب متنی بخوانید.
**********
احتمال کاهش تولید فولاد به‌دنبال قطع برق و گاز
*سال گذشته، تولید فولاد ایران به ۳۲ میلیون تن رسید. با توجه به شرایط کنونی صنایع، به‌ویژه فولاد، آیا این روند رو به رشد در سال جاری تکرار میشود؟
توسعه صنعت فولاد ایران به دلیل برخورداری از منابع انرژی فراوان، سنگ آهن مرغوب، دسترسی به آب‌های آزاد و نیروی انسانی جوان و توانمند، در دستور کار قرار دارد و برای آن برنامه‌ای هم تدوین شده است. هدف از این برنامه‌ها رسیدن به تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در سال ۱۴۰۴ است و حتی پیش‌بینی میشود این رقم به حدود ۷۰ میلیون تن برسد.
از نظر کلی، این هدف از توجیه اقتصادی برخوردار است و می‌تواند در آینده برای کشور مفید واقع شود.
اما تحقق این هدف به عواملی بستگی دارد که برخی از آنها در دست تولیدکنندگان و برخی دیگر در دست دولت است.
از نظر فنی، تولیدکنندگان فولاد در کشور به جایی رسیده‌اند که نه‌تنها به واردات وابسته نیستند، بلکه توانایی تولید ماشین‌آلات و تجهیزات صنعت فولاد را هم دارند. در حال حاضر ظرفیت تولید فولاد ایران به بیش از ۴۴ میلیون تن رسیده است.
مشکلاتی که خارج از کنترل تولیدکنندگان قرار دارند، به‌ویژه در زمینه تأمین انرژی، از جمله کمبود برق و گاز، نیز تأثیر زیادی بر تولید فولاد گذاشته‌اند.
در سال‌های اخیر، به دلیل عدم توسعه مناسب زیرساخت‌های انرژی، صنعت فولاد با کمبود برق و گاز مواجه شده است. به‌ویژه در فصل‌های گرم سال، میزان نیاز به برق افزایش می‌یابد و در زمستان‌ها نیز تأمین گاز صنایع با مشکل مواجه میشود.
با توجه به این شرایط، بعید است که تولید فولاد در سال جاری از ۳۲ میلیون تن فراتر رود و حتی احتمال کاهش تولید نیز وجود دارد.
زیان ۵ میلیارد دلاری فولاد در نبود انرژی لازم
* همانطور که در رابطه با چشم‌انداز صنعت فولاد اشاره کردید، پیش‌بینی شده که در سال ۱۴۰۴ تولید این محصول به ۵۵ میلیون تن برسد. با این حال کشور در فصل‌های گرم سال با کمبود برق است و در زمستان‌ها نیز تأمین گاز صنایع با مشکل روبه‌رو میشود. این مشکلات چگونه بر تولید تأثیر می‌گذارد و آیا در تعیین هدف ۵۵ میلیون تنی، این مسائل در نظر گرفته شده‌اند؟
زمانی که هدف ۵۵ میلیون تنی فولاد برای سال ۱۴۰۴ تعیین شد، تمامی مسائل از جمله توسعه زیرساخت‌ها، حمل‌ونقل، بندرها و اکتشاف معادن در نظر گرفته شده بودند.
همچنین، توسعه منابع انرژی مانند برق و گاز نیز در برنامه‌ها گنجانده شد. اما متأسفانه در دوره‌ای که دوران دهم ریاست‌جمهوری نامیده میشود، روند توسعه معکوس شد و به‌ویژه با وجود درآمدهای بالای کشور، از این منابع به درستی استفاده نشد.
بسیاری از سرمایه‌ها به دلایل مختلف از کشور خارج شدند یا از بین رفتند و پروژه‌های مربوط به توسعه نیروگاه‌ها و چاه‌های گازی متوقف شدند.
همچنین، در حال حاضر ایران با کمبود منابع انرژی روبه‌روست. تولید فولاد به ۱۳۰۰ کیلووات ساعت برق برای هر تن نیاز دارد و در صورت کمبود این منابع، تولید متوقف میشود.
در این شرایط، حتی ظرفیت‌های موجود نیز به‌طور کامل استفاده نمی‌شوند. پیش‌بینی میشود که به دلیل کمبود انرژی، ایران حداقل هشت میلیون تن از ظرفیت تولید خود را از دست داده است که معادل پنج میلیارد دلار ضرر است.
ارزان‌فروشی فولاد به ترکیه
*با توجه به کمبود انرژی و مشکلات اقتصادی، آیا بازار داخلی و خارجی برای تولید فولاد وجود دارد؟
فولاد یکی از محصولات حیاتی است که در صنایع مختلف مانند ساختمان‌سازی، جاده‌سازی، خودروسازی و کشتی‌سازی به کار می‌رود. بنابراین، تقاضا برای فولاد در سطح جهانی همواره وجود دارد. مصرف جهانی فولاد حدود دو میلیارد تن است و حتی اگر ایران ۵۰ میلیون تن فولاد تولید کند، سهم کمی از این بازار را در اختیار خواهد داشت.
در داخل کشور نیز حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیون تن فولاد مصرف میشود که علاوه بر تأمین نیاز داخلی، ایران باید حداقل ۳۰ میلیون تن فولاد صادر کند.
ایران از لحاظ جغرافیایی در موقعیتی قرار دارد که بسیاری از کشورهای همسایه مانند عراق، افغانستان و پاکستان به واردات فولاد نیاز دارند.
عراق به دلیل توسعه زیرساخت‌ها، نیاز به واردات فولاد دارد. در حال حاضر، تولید فولاد در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، مانند عربستان سعودی، در حال افزایش است و این می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای صادرات فولاد ایران ایجاد کند.
در عین حال، برخی از کشورها مانند عمان و بحرین همچنان به واردات فولاد نیاز دارند. در نهایت، فولاد ایران حتی به ترکیه نیز صادر میشود. گرچه ترکیه خود تولیدکننده فولاد است، اما فولاد ایران را به دلیل قیمت پایین‌تر نسبت به تولیدات داخلی خود خریداری می‌کند.
*به نظر شما، ممکن است سیر صعودی تولید فولاد منجر به ارزان‌فروشی شود؟ به‌ویژه با توجه به اینکه چین به عنوان اصلی‌ترین خریدار فولاد ایران شناخته میشود؟
در حال حاضر، به‌دلیل شرایط تحریم و محدودیت‌های موجود، فولاد ایران با تخفیف‌های زیادی به کشورهای مختلف صادر میشود. این شرایط به‌ویژه با سیاست‌های نادرست اجرایی تشدید شده است. به‌طور کلی، به دلیل قیمت‌گذاری نادرست و عدم بازگشت مناسب ارز، بسیاری از تولیدکنندگان و دولت متضرر می‌شوند. فولاد ایران به قیمت‌هایی بسیار پایین‌تر از ارزش واقعی خود به فروش می‌رود و در حال حاضر شاید حدود ۲۵ درصد زیر قیمت واقعی صادر میشود.
تخفیف ۲۵ درصدی فولاد ایران
*چه میزان تخفیف در حال حاضر به کشورهای خریدار فولاد داده میشود؟
در شرایط کنونی، به‌ویژه با وجود تحریم‌ها، قیمت‌های فولاد ایران بسیار پایین‌تر از قیمت‌های واقعی است. در برخی موارد، تخفیف‌هایی به میزان ۲۵ درصد زیر قیمت واقعی به خریداران داده میشود. این وضعیت باعث ضرر و زیان تولیدکنندگان ایرانی میشود و ارز حاصل از صادرات به کشور برنمی‌گردد.
*آیا ارزان‌فروشی در صنعت فولاد ایران به سود تاجران خارجی است؟
بله، ارزان فروشی فولاد ایران باعث شده است که سود به جیب تاجران خارجی برود. در این میان، تولیدکنندگان داخلی با زیان تولید می‌کنند و حتی مجبورند به‌خاطر تعهدات خود ادامه دهند.
در این شرایط، تولیدکنندگان در تلاشند که حتی با زیان کم، تولید خود را ادامه دهند تا شاید بازار تغییر کند. این وضعیت نه‌تنها در صنعت فولاد، بلکه در دیگر صنایع نیز مشاهده میشود.
سهم بخش خصوصی در تولید فولاد
*بخش خصوصی چه سهمی در تولید فولاد دارد و آیا در رقابت با بخش‌های دولتی و خصولتی موفق است؟
بخش خصوصی در تولید محصولات طویل مانند میلگرد، تیرآهن و نبشی نقش عمده‌ای دارد. در مجموع، از ۱۸ میلیون تن تولید فولاد در کشور، حدود هشت میلیون تن آن در اختیار بخش خصوصی است.
این نشان می‌دهد که بخش خصوصی سهم بزرگی در تولید فولاد دارد و می‌تواند در رقابت با بخش‌های دولتی و خصولتی موفق عمل کند.
*بخش خصوصی در صادرات فولاد با چه موانعی روبه‌روست؟
بخش خصوصی در صادرات فولاد با مشکلات زیادی مواجه است. یکی از مشکلات عمده کمبود تولید تختال است. به‌علاوه، سیاست‌های دولت مانند تجمیع شرکت‌های کوچک و محدود کردن صادرات می‌تواند به توقف صادرات فولاد و از دست دادن ارزآوری منجر شود. این امر همچنین باعث کاهش رقابت در بازار و آسیب به صنعت فولاد کشور میشود.
سیاست‌های ضد تولید فولاد
*آیا نظرات حاکمیت در خصوص صنعت فولاد ایران به نفع تولیدکنندگان است؟
به‌طور کلی، سیاست‌های حاکمیت در حال حاضر به نفع تولیدکنندگان نیست. مشکلات مختلفی مانند مالیات، برق، گاز و هزینه‌های شهری باعث شده‌اند که بسیاری از تولیدکنندگان فولاد با زیان مواجه شوند.
این مشکلات حتی به مهاجرت صنعتگران یا تعطیلی صنایع منجر شده است. به‌علاوه، برخی سیاست‌ها مانند طرح‌های خصوصی‌سازی نیز در عمل نتایج معکوسی به دنبال داشته‌اند.
نقش تحریم در افول فولاد ایران
*فضای تحریمی که از سال ۹۶ شروع شده، چه تأثیری بر بازارهای صادراتی ایران گذاشته است؟
تحریم‌ها باعث از دست دادن بسیاری از بازارهای صادراتی ایران، به‌ویژه در اروپا و کانادا، شده‌اند. به‌علاوه، بسیاری از محصولات ایران به کشورهای دیگر صادر میشود و از آنجا دوباره به سایر نقاط دنیا به نام آن کشورها صادر میشود. این وضعیت به ضرر ایران است زیرا سود اصلی به کشورهایی می‌رسد که فولاد ایران را به نام خودشان به بازارهای جهانی عرضه می‌کنند.
*آیا ایران به‌طور کامل در صنعت فولاد به خودکفایی رسیده است؟
بله، ایران در صنعت فولاد به خودکفایی رسیده و این یک دستاورد بزرگ است. گرچه در ابتدا با کپی‌برداری از کشورهای دیگر شروع کردیم، اما به دلیل نبوغ ایرانی‌ها، اکنون توانسته‌ایم تکنولوژی‌های جدیدی در صنعت فولاد ایجاد کنیم. به‌ویژه در زمینه کاهش مصرف آب و انرژی، دستاوردهای چشمگیری داشته‌ایم.
*سفته‌بازی در فولاد به چه معناست و دولت باید برای مقابله با آن چه اقدامی انجام دهد؟
سفته‌بازی در فولاد به خرید و فروش کالا با هدف سودآوری سریع و بدون در نظر گرفتن ارزش واقعی آن کالا اطلاق میشود.
برای مقابله با این پدیده، دولت باید سیاست‌های صحیحی را در پیش گیرد. به‌ویژه با تک‌نرخی کردن ارز و کنترل تورم می‌توان از بروز سوداگرانه‌ها در بازار فولاد جلوگیری کرد. این اقدامات باعث میشود که کسانی که فعالیت اقتصادی واقعی دارند، باقی بمانند و از رانت‌خواری جلوگیری شود.
*چه اقداماتی باید برای کنترل تورم و فساد در صنعت فولاد انجام شود؟
برای کنترل تورم و فساد، باید دو اقدام اساسی صورت گیرد:
1. تک‌نرخی کردن ارز برای حذف اختلافات ارزی و رانت‌های موجود.
2. کنترل تورم با الگو گرفتن از کشورهای موفق، مانند عراق، که با وجود مشکلات اقتصادی توانسته‌اند ارز خود را حفظ کنند.
این امر با جداسازی بانک مرکزی از دولت و نظارت دقیق بر عرضه و تقاضای ارز امکان‌پذیر است.
صنعت فولاد مافیا دارد؟
*در صنعت فولاد هم مانند صنایع دیگر، آیا مافیا وجود دارد؟
در صنعت فولاد، مانند بسیاری از صنایع دیگر، ممکن است مافیا وجود داشته باشد. اما این مسئله بیشتر به سوءمدیریت و نبود نظارت برمی‌گردد.
بدون نظارت کافی، هر کسی می‌تواند وارد این صنعت شود و مشکلاتی را ایجاد کند. بنابراین، برای جلوگیری از فساد و سوءاستفاده در صنعت فولاد، باید نظارت‌ها و دیوارهای حفاظتی مناسب برقرار شود.
*شاید این موضوع بیشتر برای مخاطبان مطرح باشد، فولاد محصولی است که در خودروسازی و محصولات لوازم خانگی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. منتهی فولاد به‌کاررفته در این محصولات از کیفیت کافی برخوردار نیست. دلیل این موضوع چیست؟
در واقع، این موضوع تلفیقی از دو عامل است. همانطور که پیش‌تر ذکر شد، فولاد مبارکه که بیش از 80 درصد تختال کشور را تأمین می‌کند، کیفیت بسیار خوبی دارد. با این حال، در صنایعی مانند خودروسازی و لوازم خانگی، ورق فولادی که به‌کار می‌رود غالباً از کیفیت مناسبی برخوردار است.
البته، شرکت‌های دیگری نیز وجود دارند که در کنار فولاد مبارکه به تولید ورق‌های فولادی پرداخته‌اند. کیفیت این ورق‌ها، به‌طور طبیعی، متفاوت است و بستگی به نوع فرآیند و هزینه‌های پرداختی دارد. اگر مصرف‌کننده تمایل به استفاده از فولاد با کیفیت بالا دارد، باید برای آن هزینه بیشتری بپردازد؛ در غیر این صورت، ممکن است محصولاتی با کیفیت پایین‌تر انتخاب کند.
همچنین، کیفیت پایین می‌تواند ناشی از فرسودگی ماشین‌آلات باشد. در بسیاری از موارد، ماشین‌آلاتی که در این صنایع به‌کار می‌روند، به‌ویژه در دو دهه اخیر، از چین وارد شده‌اند. در گذشته، سیاست‌های چین بر این اساس بوده که تولید ماشین‌آلات را متناسب با میزان پرداختی مصرف‌کننده انجام دهند. با این حال، امروزه کیفیت ماشین‌آلات چینی به‌طور قابل توجهی بهبود یافته است.
به‌طور کلی، ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که برای ادامه حیات صنعت فولاد کشور، لازم است موانع موجود کاهش یابد. به‌ویژه، مشکلاتی مانند تأمین انرژی، سیاست‌های صادراتی و وارداتی باید حل شوند. دولت باید اقداماتی در راستای ایجاد رقابت سالم و قطع رانت‌ها انجام دهد تا کیفیت محصولات بهبود یابد.
رقابت نابرابر برای بخش خصوصی فولاد
*در سال‌های اخیر شاهد رقابت میان بخش خصوصی و بخش خصولتی در صنعت فولاد هستیم. آیا اساساً این رقابت برابر و عادلانه است؟
رقابت ناسالم در صنعت فولاد یکی از دلایلی است که بخش خصوصی اکنون در آستانه نابودی قرار دارد.
متأسفانه، برخی سیاست‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که هدف آنها حذف بخش خصوصی از بازار است.
این سیاست‌ها در بلندمدت به زیان صنایع کشور خواهد بود. این روند در تمام صنایع، به‌ویژه در فولاد، در حال مشاهده است و به‌زودی بسیاری از شرکت‌ها دچار زیان خواهند شد.
برای مثال، در بخش انرژی، از بهمن پارسال شاهد افزایش قیمت برق به میزان 200 درصد بوده‌ایم. این افزایش قیمت‌ها به‌طور ناگهانی اعمال شده است و تأثیرات منفی زیادی بر صنایع خواهد گذاشت.
اگر این روند ادامه یابد، در کوتاه‌مدت شاهد از هم‌پاشیدگی بسیاری از شرکت‌ها خواهیم بود.
*این نوع سیاست‌گذاری‌ها آیا ناشی از نابلدی دولت است یا به‌طور کلی اعتقادی به تولید و تجارت در کشور وجود ندارد؟
باور بر این است که این مسائل ناشی از نابلدی در سیاست‌گذاری است. متأسفانه، برخی از مسئولان تنها مسائل کوتاه‌مدت را در نظر می‌گیرند و عواقب بلندمدت تصمیمات خود را نادیده می‌گیرند.
به‌عنوان مثال، دولت پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین فرصت‌هایی برای گسترش نقش ایران در بازار جهانی داشت، اما به‌طور ناگهانی با وضع عوارض، صادرات کشور را تحت تأثیر قرار داد. این نوع سیاست‌گذاری‌ها به‌طور قطع به‌دلیل عدم توجه به عواقب جانبی تصمیمات است.
*به‌طور خاص، چه نوع اصلاحاتی باید در سیستم اقتصادی و سیاست‌های کشور صورت گیرد؟
برای اصلاح وضعیت کنونی، نیاز است که افراد متخصص در بخش‌های مختلف اقتصادی، صنعتی و تجاری منصوب شوند. این افراد باید توانایی‌های لازم را داشته باشند و از مشاوران متخصص در زمینه‌های مختلف استفاده کنند.
در نهایت، تصمیمات باید بر اساس کارشناسی و تجربه اتخاذ شود، نه بر اساس نظرات شخصی یا سلایق فردی.
نگاه به تجربه کشورهای موفق و ناموفق نشان می‌دهد که در نهایت باید بخش خصوصی در اقتصاد نقش داشته باشد و دولت تنها نظارت را بر عهده بگیرد.
به‌عنوان مثال، در کشورهای توسعه‌یافته مانند آمریکا، دولت هیچ‌گونه دخالتی در قیمت‌گذاری یا تولید ندارد، بلکه تنها نظارت می‌کند و از رقابت سالم حمایت می‌کند. در این کشورها، موفقیت‌های اقتصادی در نتیجه وجود چنین سیاست‌هایی به‌دست آمده است.
*آیا ورود سرمایه‌گذاران خارجی به ایران می‌تواند به ثبات اقتصادی کشور کمک کند؟
بله، ورود سرمایه‌گذاران خارجی می‌تواند به‌طور چشمگیری به ثبات اقتصادی کشور کمک کند. حضور این سرمایه‌گذاران در ایران نه تنها باعث تقویت اقتصاد داخلی میشود، بلکه در صورت بروز هرگونه بحران یا تهدید، سرمایه‌گذاران خارجی به‌دلیل منافع خود از ایران دفاع خواهند کرد. این حمایت می‌تواند در حفظ امنیت و توسعه کشور نقش مهمی ایفا کند.
*اگر ناگفته‌ای باقی مانده است، لطفاً بفرمایید.
امید است که از تجربیات دو دهه اخیر درس‌هایی آموخته شود و مسئولان تخصص‌محور را برای تصدی پست‌های دولتی در بخش‌های مختلف انتخاب کنند. تحریم‌ها از یک جنبه باعث حفظ امنیت کشور شده‌اند، اما این مسئله نباید به‌طور دائم به‌عنوان یک مانع در نظر گرفته شود.
اگر افراد متخصص در دولت منصوب شوند و سیاست‌های اقتصادی به‌درستی پیاده‌سازی شوند، ایران می‌تواند به زودی در ردیف کشورهای پیشرفته قرار گیرد. برای این منظور، مهم است که تنها تخصص و توانمندی افراد در انتخاب آنها دخیل باشد و نه نظرات سیاسی یا شخصی.
برای مشاهده قسمت اول برنامه تجارتخانه، به لینک گفت‌وگو با حمیدرضا صالحی، نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، مراجعه کنید.
نظرات