همه چیز درباره پسروی خزر/ از شتاب نوسانات تا چالش‌ها

به گزارش تجارت‌نیوز، مدتی است در جراید، رسانه‌های ملی و خارجی درباره عقب‌نشینی دریای خزر بحث شده و به نوعی ترس و اضطراب را برای جوامع حاشیه دریای خزر تلقین کردند و  در کشور ایران شاهد این گفت‌وگوها هستیم که عقب‌نشینی آب دریای خزر با سرعت زیاد درحال انجام است و فرجام دریاچه ارومیه برای دریای خزر درحال رخ دادن است.اخیرا هم یکی از مسئولان اینگونه عنوان کرده به این دلیل که کشور روسیه آب ولگا را بسته، دریای خزر دچار عقب‌نشینی شده است که در همین خصوص همایون خوشروان یک پژوهشگر دریایی و مدیر سابق مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر، اظهار کرد: واقعیت امر این بوده دریای خزر طی سال ۱۹۳۰ میلادی تا حال حاضر رفتار نوسانی کاملا متفاوتی داشته است.از سال ۱۹۳۰ تا سال ۱۹۷۸ سطح تراز آب دریای خزر به میزان سه متر افزایش یافت و بعد از آن از ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۵ به میزان ۲.۵ متر افزایش سطح تراز آب داشتیم از سال ۱۹۹۵ تا حال حاضر تقریبا ۱.۴۰ سانتی‌متر دچار کاهش سطح تراز آب شدیم.وی افزود: آنچه که در ارتباط با نوسانات سطح آب دریای خزر حائز اهمیت است، درحقیقت روند نوسانات نیست، بلکه شتاب نوسانات است.

نوسانات سطح تراز آب دریای خزر

این پژوهشگر بیان کرد: اگر ما به سرعت نوسانات با گذشت زمان دقت کنیم سرعت نوسانات در سال‌های مختلف از سال ۱۹۳۰ تا حال حاضر رقم‌های متفاوتی بوده است، به‌عنوان مثال بین سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۵۰ سرعت بسیار فزاینده‌ای را در کاهش سطح تراز آب دریای خزر داشتیم که تقریبا طی این ۲۰ سال دریای خزر نزدیک به دو متر کاهش سطح تراز داشت که در این زمینه عوامل اقلیمی و ساخت‌وسازهای روس‌ها در رودخانه‌های شمالی دریای خزر و توامان عوامل طبیعی باعث شد تا سطح تراز آب دریای خزر به شدت کاهش پیدا کند.مدیر سابق مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر اضافه کرد: از سال ۱۹۵۰ تا سال ۱۹۷۸ طی ۲۸ سال سطح تراز آب دریای خزر به میزان یک متر کاهش پیدا می‌کند؛ به این معنا که طی ۲۰ ساله دوم سرعت کاهش نوسانات به نصف می‌رسد که این نشان می‌دهد سدها ساخته و آبگیری شدند و خروجی آب به سمت دریای خزر دارد روند طبیعی خود را دنبال می‌کند باوجود اینکه شرایط آب و هوایی دارد باتوجه به کاهش ریزش‌های جوی روی رودخانه ولگا تاثیرگذار است.

چالش‌های کاهش تراز آب دریا

خوشروان بیان کرد: اگر به سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۵ برگردیم می‌بینیم دریای خزر  به‌طور متوسط ۱۴ سانتی‌متر در سال دچار افزایش شده است، این ۱۴ سانتی‌متر با ریزش‌های جوی میزان رطوبت بر روی حوزه ابخیز رودخانه ولگا تاثیرگذار گذاشت و باعث شد آب دریای خزر افزایش پیدا کند.وی تصریح کرد: از سال ۱۹۹۵ تا حال حاضر چند دوره نوسانی با شتاب مختلف داشتیم، از سال ۱۹۹۵ تا سال ۲۰۰۵ شتاب به‌صورت نمودار خطی بوده و شتاب با سرعت بالا نداشتیم و حالت تعادلی بین بیلان آبی دریای خزر برقرار بوده است.این پژوهشگر دریایی اضافه کرد: از سال ۲۰۰۵ تا سال ۲۰۱۰ شدت شتاب کاهش سطح تراز آب دریای خزر افزایش پیدا کرد و بین سال‌های  ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ باز حالت شتاب خطی و به‌صورت کم برقرار شد و دوباره از سال ۲۰۱۷ به بعد دیدیم که سرعت شتاب نوسانات آب دریای خزر به شدت افزایش پیدا می‌کند.مدیر سابق مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر با طرح این سوال که شتاب نوسانی کاهش سطح آب دریای خزر به شدت افزایش پیدا کرد سوال این است طی ۲۴ سال اخیر چه اتفاقی افتاده این شتاب افزایش پیدا کرده است؟  گفت: اگر نگاهی به دریاچه ارومیه بیندازیم دریاچه ارومیه مدل بسیار کوچک و زنده‌ای از دریای خزر است که باتوجه به شرایط اقلیمی که بر منطقه ما حاکم است.خوشروان ادامه داد: زمانی‌که دریای خزر در سال ۱۹۷۸ شروع به افزایش سطح تراز آب می‌کند دقیقا همزمان است با زمانی‌که دریاچه ارومیه هم افزایش سطح تراز آب پیدا می‌کند و زمانی‌که دریاچه ارومیه با کاهش سطح تراز آب مواجه می‌شود دریای خزر هم کاهش سطح تراز داشته است یعنی با هم تطابق ایدئولوژیکی دارند.

علت کاهش شدید سطح تراز آب دریای خزر

وی با اعلام اینکه نکته جالب توجه این است شتاب نوسانات سالانه دریای خزر بسیار بسیار افزایش پیدا کرده است، گفت: به نظرم مهم‌ترین عامل آب‌وهوا، افزایش درجه حرارت بر روی حوزه آبریز دریای خزر، کاهش ریزش‌های جوی و کاهش دبی آب رودخانه‌ ولگا است.این پژوهشگر اظهار کرد: اینکه می‌گویند روس‌ها روی رودخانه ولگا سد ساختند باتوجه به تکنولوژی و فناوری سنجش از راه دور این موضوع قابل رصد است و می‌توانیم با شواهد سنجش از راه دور ثابت کنیم اما واقعیت این است روس‌ها طی ۱۹۳۰ تا ۱۹۷۰ هر آنچه نیاز بود بر روی رودخانه‌های شمالی سد ساختند و در الان نیاز نیست بر روی رودخانه ولگا سد بسازند؛ به این دلیل که تمام حوزه‌های آبریز خود را مدیریت کردند.مدیر سابق مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر اضافه کرد: واقعیت این است اگر روسیه بخواهد سرعت نوسانات دریای خزر را افزایش دهد اولین کشوری که بیشترین ضرر را خواهد کرد و بیشترین ریسک آسیب‌پذیری به آن تحمیل خواهد شد روسیه خواهد بود.خوشروان ادامه داد: فراموش نکنیم دلتایی به طول ۱۲۰ کیلومتر و عرض ۲۰۰ کیلومتر داریم، دلتایی که متشکل از زیستگاه‌های بسیار مهم بوده و شهرهای بندی مثل آستاراخان کنارش واقع شد و جمعیت کثیری در کنار دلتا زندگی می‌کنند اگر به هر دلیلی آب رودخانه ولگا به این دلتا نرسد خسارت‌های اقتصادی که براساس از بین رفتن کارکردهای زیست‌محیطی در این تالاب‌ها و محیط‌زیست بسیارغنی رخ خواهد داد ضررهای بسیار بزرگی را به صنعت صیادی، تجاری و تردد کالا در روسیه وارد می‌کند که غیرقابل جبران است.

اقدامات مدیریتی تحت سناریوی نوسانی کاهشی

وی خاطرنشان کرد: تمام تلاش روسیه بر این است تعادل اکولوژیکی را در ولگا برقرار کند و لایروبی ولگا جز اقداماتی است که همه ساله در برنامه‌هاشان قرار دارد.مدیر سابق مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر بیان کرد: برای حرف غیر کارشناسی مبنی بر اینکه دلیا کاهش سطح تراز آب دریا بستن رودخانه ولگا با احداث سد بوده  درست نیست و اگر مستندی داریم باید این مستند را ارائه کنیم.این پژوهشگر دریایی خاطرنشان کرد: چیزی که برای ردیابی تغییرات اقلیمی در حوزه آب دریای خزر حائز اهمیت است بحث کنترل تغییرات فصلی سطح آب دریای خزر است که باید ببینیم که ریتم نوسانات دریای خزر که معمولا بین ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است درحال حاضر به چه عددی رسیده است.مدیر سابق مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر با اشاره به اینکه نوسانات سالانه دریای خزر که به شدت درحال افزایش است و تا ۳۰ سانتی‌متر کاهش سطح تراز داریم، اظهار کرد: باید ببینیم المان‌های دیگر میزان بارندگی، دبی رودخانه ولگا و سایر رودخانه‌ها و میزان تبخیر در حوزه از لحاظ آماری با این رقم همخوانی دارد و همه اینها نیاز به مطالعه دارد.خوشروان اضافه کرد: در کشور مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر داریم که متولی بررسی مسائل خزر به‌ویژه نوسانات سطح تراز آب است و هر نهادی بخواهد در رابطه با خزر صحبت کند باید از قبل از این مرکز استعلام دریافت کند؛ به این دلیل که این مرکز طبق مصوبه مجلس در سال ۷۴ مسئولیت مشاهدات میدانی و اندازه‌گیری‌های مشخص بر روی نوسانات سطح تراز آب دریای خزر دارد، از حرف‌های غیرکارشناسی پرهیز کنیم.

وی بیان کرد: کاهش سطح تراز آب دریای خزر تبعاتی دارد از تبعات مثبت می‌توان به این موضوع اشاره کنیم در مناطق ساحلی عرصه خشک ساحلی افزایش پیدا خواهد کرد ازجمله در شهرستان بابلسر شرایط برای توسعه کاربری‌های گردشگری بسیار مناسب شده است.این پژوهشگر دریایی ادامه داد: از تبعات منفی هم اینکه بنادر ما به‌دلیل کاهش سطح تراز آب دریای خزر دارند ارتفاع آب‌خور کشتی‌ها را دارند از دست می‌دهند و اگر این عدد افزایش پیدا کند و به منهای ۲۹ برسد به خط قرمزی خواهیم رسید که دیگر تردد کشتی‌ها را در بنادر مشکل خواهد کرد و اگر تراز ادامه پیدا کند و به منهای ۳۰ برسد از حوزه انتفاع خواهد شده و دیگر نمی‌توانیم از بنادر استفاده کنیم.

بیشترین خسارت پسروی به کدام کشور حاشیه دریای خزر وارد خواهد شد؟

خوشروان با تاکید بر اینکه ما باید نقشه  ریسک‌ و آسیب‌پذیری حاصل از خشک‌زایی دریای خزر را داشته باشیم، خاطرنشان کرد: در این نقشه اگر بخواهیم نگاه کنیم اولین کشور در این زمینه قزاقستان خواهد بود چون سواحل این کشور کم شیب و مستعد برای شوره‌زارهای وسیع در حاشیه دریای خزر شکل گیرد و در مرحله بعد روسیه، ترکمنستان، ایران و آذربایجان است.وی با بیان اینکه حساسیت و آسیب‌پذیری زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی حاصل از کاهش سطح تراز آب دریای خزر برای پنج کشور مساوی نیست، افزود:  این اندازه برای هر کشوری متفاوت است ولی روسیه جز کشورهایی است بیشترین آسیب‌پذیری را از قضیه خواهد خورد و تمام تلاشش بر برقرار کردن تعادل است.این پژوهشگر دریایی بیان کرد: وقتی به نوسانات تاریخی و زمین‌شناختی دریای خزر نگاه می‌کنیم دریایی است که همیشه نوسانات کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت  نسبت به پدیده‌های ترسالی و خشکسالی حساس است و الان در شرایط خشکسالی قرار گرفتیم باید به سمت و سوی مدیریت ریسک قرار گیریم و باید ببینیم مشکلات آینده و با چه رویکردی مقابل این تهدیدات گام برداریم.مدیر سابق مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر با هشدار و نگرانی از خشک شدن بخشی از تالاب‌های شمالی، تصریح کرد: درصورت ادامه این روند دیگر تالابی نخواهیم داشت و در این صورت خدمات اکوسیستمی وجود نخواهد داشت و اینحا خسارت به جامعه غیرقابل جبران است و نیازمند برنامه‌ریزی برای سازگاری و کاهش بحران است.

خوشروان تاکید کرد: باید سازمانی  همه جانبه بتواند برنامه‌ریزی در این زمینه در دستور کار داشته باشد که این  سازمان بنار و دریانوردی است ولی کمتر حرکتی پویا در این زمینه می‌بینیم.وی گفت: دریای خزر برای ما اهمیت بالایی دارید  و اگر توجه به اهمیت آن توجه نکنیم، ضررها و زیان‌ها قابل جبران نخواهد بود.