پس‌لرزه‌های فرسایش خاک

فرسایش خاک به مفهوم فرسودگی و از بین رفتگی مداوم خاک سطح زمین (انتقال یا حرکت آن از نقطه‌ای به نقطه دیگر در سطح زمین) به‌وسیله آب یا باد تعریف می‌شود.

خاک یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی هر کشور بوده و یکی از عوامل اصلی تولید بخش کشاورزی است. در شرایط کنونی فرسایش خاک به‌عنوان خطری تهدیدکننده برای حیات، امنیت غذایی و رفاه انسان حال حاضر و نسل‌های آینده به شمار می‌رود.

در مناطقی که فرسایش خاک کنترل و مدیریت نمی‌شود، خاک‌ها به‌تدریج فرسایش یافته و حاصل‌خیزی خود را از دست می‌دهند. چنانچه قابلیت نفوذ آب یا هوا در خاک، بر اثر کم شدن یا از بین رفتن ماده آلی و تاثیر سایر عوامل کاهش یابد، خاکدانه‌ها متلاشی و از هم جدا شده و در نتیجه، ساختمان خاک متراکم می‌شود.

این وضعیت در فصل مرطوب، محیط نامساعدی فراهم آورده و خاک قادر نیست آب را برای فصل خشکی در خود ذخیره کند و شرایط خاک از نظر شیمیایی و بیولوژیکی بسیار نامساعد می‌شود.

در چنین محیطی به‌تدریج موجودات کوچک خاک‌زی (میکروارگانیسم‌ها) و مواد آلی خاک از بین می‌رود. با این فعل و انفعالات صورت‌گرفته خاک حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد. حاصلخیزی خاک نه‌تنها بر اثر فرسایش کاهش یافته بلکه بر اثر جاری شدن آبرفت‌های نامرغوب و شور و بادرفت‌های شور در سطح زمین‌های دایر نیز در معرض خطر قرار می‌‌گیرد.

همه این فعل و انفعالات صورت‌گرفته حاصلخیزی خاک را کاهش داده و ادامه این روند بدون مدیریت بهینه آن زمین حاصلخیز را به زمین بایر تبدیل می‌کند.

در حقیقت کاهش حاصلخیزی خاک و فقیر شدن خاک بر عملکرد محصولات تولیدی بخش کشاورزی تاثیر منفی داشته و از این رو خسارت و هزینه زیادی را برای هر کشوری به ارمغان خواهد آورد‌.

به دلیل فقر خاک‌، نهاده‌های تولید به کار گرفته شده که بابت آن هزینه پرداخت شده، بازده و عملکرد محصول کمی خواهد داشت و ارزش کاهش عملکرد ناشی از فقیر شدن خاک به دلیل فرسایش، یکی از خسارات و زیان‌هایی است که به کشاورز و اقتصاد ملی وارد می‌شود‌. به‌طوری که درآمد کشاورز و ارزش تولید بخش کشاورزی را کاهش داده و از طرف دیگر به دلیل کاهش تولید داخلی‌، وابستگی به واردات و خروج ارز از کشور را به دنبال دارد.

از دیدگاه توسعه انسانی فرسایش خاک به کاهش رفاه بهره‌برداران کشاورزی منجر شده که به دلیل کاهش درآمد،حادث می‌شود.

به طور نمونه نتایج مطالعه‌ای در مالاوی و تانزانیا نشان می‌دهد که احتمال فقر شدن خانوارها در مالاوی 35 درصد و در تانزانیا 48 درصد با افزایش فرسایش خاک بیشتر می‌شود.

در کنار کاهش درآمد و رفاه، کوچ اجباری برای جمیعت روستایی که از محل تولیدات بخش کشاورزی، فرآوری و تجارت آن درآمد به دست آورده و معیشت خود را مدیریت می‌کنند، اتفاق خواهد افتاد.

تخلیه روستاها نیز برای کشور هزینه امنیتی به همراه دارد، چرا که برای مراقبت و حفاظت از مناطق تخلیه شده حکومت مجبور است هزینه‌های مراقبتی و امنیتی را زیاد کند.

در کنار این، هزینه‌های فردی و اجتماعی سنگین، فرسایش خاک در مناطق جنگلی و مرتعی هزینه‌های زیست‌محیطی فراوانی هم به دنبال دارد‌.

آنچه در ایران به نظر می‌رسد اولین گام برای مدیریت بهینه خاک ضرورت دارد، محاسبه هزینه‌های فرسایش خاک از نظر کشاورزی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی است تا از این طریق تصویر روشنی از زیان وارد‌شده را نشان داده و عمق فاجعه و بحران را با عدد و رقم به تصویر کشانده و افکار عمومی و مسوولین حکومتی را وادار به اجرای اقدامات علمی برای جبران وضعیت موجود و اقدامات پیشگیرانه برای آینده کند.