اقتصاد کارتل‌ها یا عضویت در باشگاه گردن‌کلفت‌ها

شاید شنیدن نام کارتل‌ها برای بسیاری از افراد تداعی‌گرِ دنیای خلاف‌کاران و گروه‌های بزرگ قاچاق باشد. گروه‌های که به‌صورت گسترده و انحصاری به پخش مواد مخدر می‌پردازند و بسیار هم خطرناک هستند. اما کارتل ممکن است در زمینه‌های مختلف و بازارهای متفاوت شکل بگیرد.

در دوران مدرسه و دانشگاه بارها پیش آمده بود که با همکلاسی‌ها بر سر موضوعی توافق می‌کردیم و به‌نوعی اختیار عمل را به دست ‌می‌گرفتیم. با این هماهنگی منفعت جمع حاصل می‌شد. این توافق می‌توانست از تشکیل گروه‌هایی برای کارهای علمی تا اهداف شرورانه مثل تشکیل ندادن کلاس‌ها باشد. در این مواقع من و همکلاسی‌هایم سعی می‌کردیم ‌‌با یکدیگر متحد شده، اهدافمان را در یک راستا قرار داده و در قالب یک شخص، انحصار یک کار، به‌طور مثال حضور در کلاس را در دست می‌گرفتیم و موفق هم ‌می‌شدیم. ما در این حالت یک کارتل کوچک را تشکیل می‌دادیم. به همین سادگی.

همه برای یکی، یکی برای همه

در مقالات پیشین انحصار کامل فروش و شرایط حاکم بر آن را شرح دادیم. انحصار کامل حالتی بود که تنها یک بنگاه در صنعت وجود داشت و به‌تبع این بنگاه بود که قدرت را به‌صورت تمام و کمال در اختیار داشت.

شرایط به وجود آمدن یک بازار انحصار کامل فروش را برایتان شرح دادیم، اما به طریق دیگر نیز می‌توان انحصار فروش به وجود آورد. به این شکل که تعداد زیادی از بنگاه‌های موجود در صنعت با هم توافق می‌کنند که سود خود را حداکثر کنند. البته باید تاکید کنیم که در هر دو حالتِ انحصار و رقابت، هدفِ بنگاه‌داران حداکثرسازی سود است و هر دو MC (هزینه نهایی) را برابر با MR (درآمد نهایی) در نظر می‌گیرند، اما تفاوت اساسی آنجاست که بنگاه رقابتی گیرنده قیمت است و برای او MR=P است، درحالی‌که بنگاه انحصاری قیمت را خود تعیین می‌کند.

البته کار به همین سادگی‌ها هم نیست. برای رسیدن به این هدفِ وسوسه‌انگیز دشواری‌های نیز وجود خواهد داشت. این بنگاه‌ها باید طوری در بازار رفتار کنند که گویی یک بنگاه هستند و نسبت به هم رفتار رقابتی نداشته باشند. بنگاه‌های که تا دیروز به رقابت شدید با یکدیگر می‌پرداختند، اکنون باید از در دوستی وارد شده و با توافقی عاقلانه به سود بیشتر دست بیایند، به چنین گروهی از بنگاه‌ها کارتل ( cartel ) گفته می‌شود.

از طلای سیاه تا الماس

یکی از مشهورترین کارتل‌های موفق در دنیا، سازمان کشورهای صادرکننده نفت Organization of Pertroleum Exporting Countreis-OPEC است. به‌عنوان یک ایرانی ممکن است بارها و بارها نام اوپک به گوشتان خورده باشد، چراکه ایران نیز یکی از کشورهای عضو در این کارتل نفتی است.

اوپک در سال 1960 در اجلاس بغداد توسط کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان و ونزوئلا تشکیل شد و هم‌اکنون مقر دائمی دبیرخانه این سازمان در وین (اتریش) است.

کشورهای قطر (1961)، اندونزی (1962، تعلیق عضویت در سال 2009، بازگشت ژانویه 2016، تعلیق دوباره نوامبر 2016)، لیبی (1962)، امارات (1967)، الجزایر (1969)، نیجریه (1971)، اکوادور (1973، تعلیق عضویت 1992، بازگشت 2007)، آنگولا (2007) و گابن (1975، لغو عضویت 1995، عضویت مجدد 2016) نیز بعدها به این سازمان پیوستند.

یک کارتل می‌تواند قانونی یا غیرقانونی باشد.

اوپک توانست به طور موفقیت‌آمیز در سال ۱۹۷۳ و ۱۹۷۹ قیمت نفت را افزایش دهد و تاثیرات زیادی بر بازار جهانی نفت بگذارد.

یکی دیگر از کارتل‌های مشهور، کارتل الماس دبیرز (De Beers) است که در آفریقای جنوبی اداره می‌شود. دبیرز از سال 1888 میلادی فعالیت می‌کند. این کارتل سالیانه حدود نصف الماس جهان را تولید می‌کند و مقدار قابل‌ملاحظه‌ای الماس از تولیدکنندگان کوچک‌تر در سراسر دنیا خریداری می‌کند و این باعث شده است که نزدیک به ۷۰ درصد عرضه الماس توسط سازمان مرکزی این کارتل انجام شود. دبیرز از قدرت خود در عرضه الماس به‌شدت استفاده کرده است. به این شکل که اگر شرکتی کوچک حاضر به عضو شدن در کارتل دبیرز نمی‌شد، این شرکت بازار را با الماس‌های مشابه تولیداتِ آن شرکت پر می‌کرد تا آن بنگاه از بازار حذف شود و به این شکل قدرت انحصاری کارتلش به مخاطره نمی‌افتاد.

کارتل‌های خونینِ مکزیک

در اینجا به تصویرِ ابتدایی شما از کارتل‌ها بازمی‌گردیم. همان‌طور که در آغازِ این مقاله گفته شد، اکثر ما با شنیدن نام کارتل به یاد گروه‌های بزرگ و خطرناکی که به کارهای غیرقانونی می‌پردازند می‌افتیم. البته این تصور کاملا نادرست نیست. در کشورهای مختلف کارتل‌هایی وجود دارند که به فعالیت‌های غیرقانونی و به عبارتی مجرمانه می‌پردازند.

بر اساس آمار جهانی، مکزیک، پرچم‌دار سومین کشور معروف برای کارتل‌های مواد مخدر دنیا است، به‌طوری‌که از آغاز سال 2008 تا آوریل 2009 بیش از 7 هزار نفر در گیرودار مربوط به تجارت مواد مخدر در مکزیک کشته شدند.

سینالوآ یکی از بزرگ‌ترین کارتل‌های مواد مخدر در مکزیک است. سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا آن را به‌عنوان «قدرتمندترین گروه سازمان‌یافته قاچاق مواد مخدر در جهان» معرفی کرده‌اند. این کارتل، مسئول سرازیر شدن مقدار زیادی کوکایین، ماری‌جوانا و متامفتامین به آمریکای شمالی است. قاچاق مواد مخدر از طریق دریا، هوا و تونل‌های زیرزمینی توسط کارتل سینالوآ انجام می‌شود.

از این دست کارتل‌ها در کشورهای مختلف وجود دارد بسیاری از کشورها قوانینی برای جلوگیری از تشکیل کارتل‌ها دارند و مصرانه در صددِ جلوگیری از به وجود آمدن چنین گرو‌های هستند.

سازوکار کارتل

مدیریت کارتل بسیار حائر اهمیت است. اگر کارتل به‌درستی مدیریت نشود و بر کار اعضا نظارت کافی صورت نگیرد، اتحاد اعضا متزلزل شده و از هم می‌پاشد. مدیریت ابتدا منحنی تقاضای خود را از سهم بازاری خود و تقاضای کل بازار به دست می‌آورد و سپس با جمع افقی منحنی هزینه نهایی کارخانه‌های اعضا و مساوی قرار دادن آن با درآمد نهاییِ خود، قیمت را تعیین می‌کند.

این قیمت به‌طورمعمول همان قیمت انحصارگر است و یا کمی کمتر از آن. کارتل در این قیمتِ تعیین‌شده مشخص می‌کند که هر یک از اعضا چه میزان باید در بازار عرضه کنند.

به عبارتی درصورتی‌که امکان تقلب یا cheating (که جلوتر به آن می‌پردازیم) توسط اعضا پایین باشد و ضریب پایداری کارتل بالا باشد و بنگاه‌ها دقیقا سهمیه تعیین‌شده را رعایت کنند، کارتل موقعیت انحصار چند کارخانه‌ای را پیدا می‌کند.

طعم شیرینِ تقلب

وقتی با سایر همکلاسی‌ها برای نیامدن سر کلاس توافق می‌کردیم، به عبارتی بر سر یک هدف مشترک که منفعت تمامی اعضا به‌صورت نسبی در آن برقرار بود به اجماع می‌رسیدیم. سرمست از این توافق چندجانبه بودیم که ناگهان خبر می‌رسید چند نفری به دانشگاه رفته و سرکلاس حضور داشته‌اند، به دیگر سخن توافق را نقض کرده‌اند. در این حالت کارتل کوچک ما از هم می‌پاشید.

یکی از تهدیداتی که یک کارتل را تهدید می‌کند، خدعه، تقلب یا همان cheating است. در کارتل‌های بزرگ نیز همین‌طور است و این مشکل پابرجا است. سر منشا تقلب را می‌توان قیمت اعلام‌شده از جانب کارتل دانست.

ممکن است قیمت اعلام‌شده برای بنگاه‌های عضو بالا باشد درنتیجه انگیزه تقلب برایشان به وجود می‌آید. یعنی به‌جای پایبندی به توافق و احترام به منافع مشترک به منافع خود فکر می‌کنند و شروع به عرضه بیشتر با قیمت پایین‌تر می‌کنند. با توجه به قیمت و هزینه‌هایشان عرضه بیشتر برای آن‌ها سودآور خواهد بود.

اگر سایر بنگاه‌ها نیز دچار این وسوسه شده و فروش خود را افزایش دهند، عملا با عرضه انبوه و افت شدید قیمت در مراحل بعدی مواجه می‌شویم و کارتل از هم می‌پاشد.

هر فروشنده معمولا می‌تواند با فروش کالایش با قیمتی زیر قیمت کارتل، سهم بزرگ‌تری از بازار را به خود اختصاص داده و سود بیشتری کسب کند. حال، درصورتی‌که تعدادی از دیگر فروشنده‌ها نیز به همین نحو رفتار کنند، آنگاه تلاش برای افزایش مصنوعی قیمت‌ها با ناکامی روبه‌رو خواهد شد.

جلوگیری از فروپاشی کارتل

چنین اتفاقاتی در راستای فروپاشی کارتل‌ها بدیهی است، اما می‌توان جلوی وقوع آن‌ها را گرفت. باید اعضای کارتل تحت مراقبت شدید باشند و آزادی عمل در این زمینه از آن‌ها گرفته شود. در غیر این صورت قیمت ابلاغ‌شده از سوی کارتل را یک فرصت به‌حساب می‌آورند و به این فکر نمی‌کنند که ممکن است اعضای دیگر کارتل نیز همانند آن‌ها فکر کرده و عمل کنند. آن‌ها نمی‌دانند که نتیجه این عمل متضرر شدن خودشان و سایر اعضای کارتل خواهد بود.

یکی از پیشنهاد‌ها برای اینکه کارتل‌ها از هم فرو نپاشند، این است که قیمت را خیلی بالا اعلام نکنند. قیمت بالا خود عامل وسوسه‌انگیزی برای کلک زدن اعضا و انگیزه‌ای برای عرضه بیشتر از سهمیه‌شان می‌شود و همچنین باعث وسوسه بنگاه‌های غیر عضو نیز می‌شود.

پابلو اسکوبار ثروتمندترین خلاقکار تمام تاریخ بود.

به این شکل که بنگاه‌های تازه‌وارد به صنعت، با فروش محصولات خود با قیمتی کمتر از قیمت اعمال‌شده توسط کارتل، تعداد قابل‌ملاحظه‌ای از مشتری‌ها را به خود جذب می‌کنند. ورود این‌گونه فروشنده‌ها، عامل ناکام شدن و انحلال کارتل‌ها، در صنایع مختلفی می‌شود، چراکه کم‌کم سهم بازاری خود را از دست می‌دهند. پیشنهاد این است که کارتل‌ها قیمتی مابین انحصار و رقابت تعیین کنند.

دو سد فولادین

در دنیای پیچیده کارتل‌ها، کارتلی موفق و پایدار خواهد بود که از دو فیلتر مهم عبور کند اول، دستیابی به اتفاق‌نظر در رابطه با شرایط همکاری و دوم ایجاد سیستمی برای کشف تقلب‌های صورت‌گرفته و تنبیه خاطیان.

عبور از این مراحل دوگانه در برخی صنایع، سخت‌تر و در برخی موارد نیز ناممکن است. همان‌طور که گفته شد کارتل‌ها پس از شکل‌گیری باید تمرکز کامل خود را بر روی تقلب بگذارند. برای جلوگیری از تقلب باید حسابرسی فروش اعضای کارتل به طور دقیق انجام شود.

از طرفی می‌توان با قرار دادن مشوق‌های مالی برای مشتریانِ اعضای خاطی، این انگیزه را در آن‌ها ایجاد کرد که تخفیف‌های قیمتی ارائه‌شده را گزارش دهند. همچنین اگر یکی از اعضا تقلب کرد باید برای او تنبیهی در نظر گرفته شود. البته فروشنده‌ها، تنها در صورتی تقلب برایشان هزینه به بار خواهد آورد که هزینه بلندمدت تنبیه، بیشتر از فایده موقتی ناشی از فروش به قیمتی کمتر از قیمت کارتل باشد.

تنبیه می‌تواند اشکال‌ بسیاری به خود بگیرد. به‌طور مثال اعضای دیگر کارتل می‌توانند برای مشتریانی که از عضوِ متخلف خرید می‌کرده‌اند، تخفیف‌هایی در نظر بگیرند تا دیگر از آن بنگاه خرید نکنند و یا سهمیه عضو خاطی را کاهش دهند و یا برای مدتی فعالیتش را متوقف کنند.

ورود افراد متفرقه ممنوع

اگر بازاری سودآور است. دیگران چه دلیلی برای وارد نشدن به آن خواهند داشت؟

قاعدتا باید محدودیت‌هایی برای ورود به صنعت، در کنار سایر تمهیداتی که برای یک کارتل در نظر گرفته می‌شود نیز وجود داشته باشد. یا به دیگر سخن کارتلی که در نقش انحصارگر وارد شده است، باید توانایی و قدرت جلوگیری از ورود سایر بنگاه‌ها به صنعت مورد نظر را داشته باشد.

کارتل علاوه بر توجه تمام و کمال به اعضای خود باید بتواند از ورود تولیدکنندگان جدید جلوگیری کند. اگر کارتل بخواهد سود خود را در بلندمدت حفظ کند باید بتواند مانعی برای ورود بنگاه‌های دیگر به وجود بیاورد.