بورس بی‌انرژی؛ چرا بورس انرژی در ایران رونق ندارد؟

به‌طورقطع بارها درباره بورس در رسانه‌های مختلف شنیده‌اید. بورس بازار مناسبی برای افراد ریسک‌پذیر است. چرا که این نوع سرمایه‌گذاری با عنصر ریسک عجین شده است. به‌طور مثال زمانی که شما سپرده‌تان را برای کسب سود در بانک می‌گذارید، نگران از بین رفتن آن نبوده و می‌دانید ماهانه به‌طور منظم با نرخ مشخصی بر میزان سپرده‌تان افزوده می‌شود. اما ماهیت بازار بورس متفاوت است. روزانه حجم زیادی از معاملات در بورس انجام می‌شود و افراد حقیقی و شرکت‌های حقوقی بسیاری به دادوستد می‌پردازند.

در این بازار عرضه و تقاضا حرف اول را می‌زنند و البته سرمایه‌گذار برای شرکت در سرمایه‌گذاری نیاز به سرمایه هنگفتی ندارد. به‌طورکلی بورس بر دو ویژگی مهم استوار است: یک اینکه تمام معاملات در تالار معاملات و با یک سامانه معاملاتی و توسط کارگزاران انجام می‌شود که تمامی آن‌ها تحت نظارت سازمان بورس و با مجوز رسمی از آن هستند. دومین ویژگی این است که معاملات در بورس به‌صورت حراج انجام می‌شود.

انواع بورس در ایران

در ایران چهار نوع بورس وجود دارد: بورس اوراق بهادار، فرابورس، بورس کالا و بورس انرژی. در ادامه به توضیح اجمالی سه بورس اول و توضیح کامل و دقیق درباره بورس انرژی می‌پردازیم.

بورس اوراق بهادار:

همان‌طور که از نام این بازار مشخص است در بورس اوراق بهادار ، اوراق بهادار توسط کارگزاران و معامله‌کنندگان مورد دادوستد قرار می‌گیرد. در ایران ایده اولیه ایجاد بورس اوراق بهادار در سال 1315 شکل گرفت و اهدافی چون بالا بردن سهم بازار سرمایه در تامین مالی فعالیت‌های مولد اقتصادی، توسعه دانش مالی و … را دنبال می‌کند.

فرابورس :

در کشور ما نقل‌وانتقال سهام شرکت‌ها و گردش این سرمایه‌ها در قالب سهام تنها در بازار بورس اوراق بهادار تهران انجام می‌شود. به همین دلیل حجم زیادی از این بازار دارای گردش مناسبی نیست. در کشورهای دیگر به‌مرورزمان شرکت‌هایی که در بورس اوراق پذیرفته نشده بودند، بازارهای خارجی برای معامله اوراق بهادارشان تشکیل دادند. در ایران نیز چنین روندی نهایتا به ثبت شرکت فرابورس در سال 1387 انجامید. به‌طورکلی به دادوستدی که در بورس نباشد به‌اصطلاح فرابورس (OTC) گفته می‌شود.

بورس کالا:

بورس کالا نیز یک بازار سازمان‌یافته است که به‌طور منظم کالای معین با سازوکاری خاص در آن معامله می‌شود. در حال حاضر بورس کالا در ایران در چند حوزه فعالیت دارد که البته در حال گسترش در حوزه‌های دیگر نیز است. این حوزه‌ها تحت عنوان رینگ‌های فلزات ، پتروشیمی و معاملات مشتقه نام‌گذاری شده‌اند.

در بورس کالا به دلیل رد شدن کالای مورد معامله از فیلتر اصالت کالا، نوعی اطمینان در بازار شکل گرفته است. پرداخت وجه و تسویه کالای مورد معامله بدون هیچ نگرانی برای خریدار و فروشنده از طریق اتاق پایاپای انجام می‌شود درنتیجه ریسک پرداخت و تسویه وجه نیز وجود نخواهد داشت. شفافیت و تعیین قیمت بر اساس عرضه و تقاضا نیز همچنین از ویژگی‌های مثبت بورس کالا است. و اما بورس انرژی موضوعی است که در این مقاله قصد بررسی آن را داریم.

حامل‌ انرژی چیست؟

پیش از اینکه درباره بورس انرژی بگویم، لازم است مفهوم حامل انرژی را کمی توضیح دهم. حامل‌های انرژی را در کتاب‌ها این‌گونه معرفی کرده‌اند: به هر ماده یا پدیده‌ای که می‌توان از آن برای تولید کار مکانیکی گرمایی و یا انجام فرآیندهای فیزیکی شیمیایی استفاده کرد، حامل انرژی می‌گویند.

به عبارتی هر سیستم یا ماده‌ای که حمل‌کننده انرژی برای تبدیل به حالت قابل‌استفاده در زمان آینده و یا در جایی دیگر باشد، حامل انرژی نام گرفته می‌شود. ﺍﺻﻄﻼﺡ ﺣﺎﻣﻞ ﺍﻧﺮژﻯ ﺯﻣﺎﻧﻰ ﻣﻮﺭﺩ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﻗﺮﺍﺭ ﻣﻰ‌ﮔﻴﺮﺩ ﻛﻪ ﺩﺭﺑﺮﺩﺍﺭﻧﺪﻩ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺳﻮﺧﺖ، ﺣﺮﺍﺭﺕ ﻭ ﺗﻮﺍﻥ ﺑﺎﺷﺪ. حامل‌های انرژی به دو دسته: حامل‌های انرژی اولیه و حامل‌های انرژی ثانویه تقسیم می‌شوند. حامل‌های انرژی اولیه مستقیما از منابع طبیعی استخراج می‌شوند: مانند نفت خام، زغال‌سنگ، گاز طبیعی و… حامل‌های انرژی ثانویه از حامل‌های انرژی اولیه ساخته می‌شوند مانند فرآورده‌های نفتی حاصل از نفت خام، کک، زغال چوب و…

تاریخچه‌ای کوتاه از بورس انرژی ایران

ایران از جمله کشورهایی است که ذخایر و منابع هیدروکربوری عظیمی دارد. ازآنجایی‌که یکی از بهترین و شفاف‌ترین سازوکارها برای قیمت‌گذاریِ محصولات، عرضه آن‌ها در بورس است، در اوایل دهه 80 ایده تاسیس بورسی برای انجام معاملات نفتی شکل گرفت. شرکت بورس انرژی ایران با هدف سامان‌دهی، پذیرش، نظارت و تسهیل انجام معاملات حامل‌های انرژی و اوراق بهاداری که مبتنی بر حامل‌های انرژی هستند، تشکیل شد.

ترکیب سهامداری این شرکت به‌صورت 60 درصد نهادهای مالی، 20 درصد فعالان صنعت برق و نفت، 20 درصد عموم مردم و با قید محدودیت 5/2 درصد برای هر متقاضی از طرف سازمان بورس و اوراق بهادار تعیین شده است. این شرکت در 17 تیرماه سال 1391 به‌طور رسمی به ثبت رسید.

بورس انرژی ایران و دنیا

در دنیا بازارهای بورس انرژی وجود دارند که به فعالیتی متمرکز و هدف‌دار می‌پردازند. از مهم‌ترین بورس‌های انرژی دنیا می‌توان به بورس بین‌المللی نفت خام لندن (IPE)، بورس NYMEX در نیویورک و بورس SGX در سنگاپور اشاره کرد و ازجمله نامداران بورس انرژی کشورهای نروژ، آلمان، اتریش، هند و مجارستان هستند.

در بورس انرژی ایران مانند بورس‌های مشابه در کشورهای دیگر تعداد زیادی خریدار و فروشنده حضور دارند که با انجام معاملات و خریدوفروش در فضای رقابتی ، قیمت تعادلی حامل‌های انرژی را تعیین می‌کنند. تلاش‌ها برای ورود نفت و سایر حامل‌های انرژی به بازار سرمایه و تعیین قیمت این محصولات در بورس، از اوایل سال ۱۳۹۰ شکل گرفت و با تصمیم شورای عالی بورس و اوراق بهادار در خردادماه سال ۱۳۹۰، بورس انرژی به‌عنوان چهارمین بورس کشور به‌منظور عرضه محصولات و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال‌سنگ و سایر حامل‌های انرژی پدید آمد.

در فروردین سال 93 با شروع عرضه‌ نفت خام در رینگ داخلی این بورس، زمینه برای کشف قیمت این کالا در بورس انرژی ایران ایجاد شد. اما به دلایلی همچون نبود تقاضا و جایگزینی میعانات گازی از سوی مصرف‌کنندگان، پس از چندی عرضه نفت خام در بورس انرژی ایران متوقف شد و با اقبال خوشی روبه‌رو نبود.

معامله در بورس می‌تواند جذاب باشد چون:

یکی از مزایای انجام معاملات در بورس‌های کالایی معافیت مالیاتی است. به عبارتی 10 درصد از مالیات بر در‎آمد حاصل از فروش کالاهایی که در بورس‌های کالایی پذیرفته شده و به فروش می‎رسند، از بخشودگی مالیاتی برخوردار می‌شوند.

دومین مزیت معامله در بورس کالا معافیت از تشریفات مزایده و مناقصه است. کالاهای پذیرفته‌شده در بورس‌های کالایی نیاز به برگزاری مناقصه یا مزایده و تشریفات این‌چنینی را ندارند. زمانی که کالایی وارد بورس انرژی می‌شود، امکان بازاریابی و عرضه آن در رینگ داخلی و بین‌المللی از طریق شبکه کارگزاران عضو و سامانه‎های معاملاتی بورس انرژی فراهم می‌شود که این خود باعث گسترده‌تر شدن بازار آن می‌شود.

برای خریداران نیز بورس انرژی به‌منزله بازاری شفاف و منصفانه برای تامین کالاهای موردنیازشان به‌حساب می‌آید. اگر مشتریان در خارج از بورس به خریدوفروش کالا بپردازند، هزینه‌های معاملاتی‌شان چون هزینه‌های عقد قرارداد، بازاریابی و نظایر آن‌ها افزایش پیدا خواهد کرد و از طرفی ریسک‌های معاملاتی چون عدم ایفای تعهدات طرفین نیز کاهش می‌یابد.

تعبیر وارونه‌ای از مزیت

بورس انرژی در کشورهای دیگر نیز فعال است و با بازدهی خوب، در حال رشد و تکامل است. اما نکته‌ای که وجود دارد این است که با اینکه مزایای زیادی برای بورس برشمرده شد، در ایران شرکت‌ها تمایلی برای ورود به بورس انرژی ندارند و ترجیح می‌دهند که در خارج از بورس و بدون شفاف‌سازی اطلاعاتِ خود به فعالیت ادامه دهند.

در اینجا با تعبیر وارونه‌ای از مزیت مواجه می‌شویم، چراکه ما قبل‌تر بیان کردیم که بودن در بورس انرژی و معامله در آن با توجه به کاهش هزینه‌ها باعث سود طرفین می‌شود. اما در ایران برخی معتقدند که اجبار در ارائه صورت‌حساب شفاف (که از مزیت‌های بورس انرژی به‌حساب می‌آید) برای آن‌ها مزیت نیست و ترجیح می‌دهند که عطای این مزیت را به لقایش ببخشند.

زمانی که شرکتی وارد بورس نمی‌شود، می‌تواند با حساب‌سازی مالیات کمتری پرداخت کند. اما در زمان ورود به بورس برای آن‌ها مالیات پرداختی با معافیت 20 درصدی باز هم از وضعیت قبلی هزینه بیشتری دارد، لذا با یک حساب ساده سرانگشتی ترجیح می‌دهند که اطلاعاتی این‌قدر شفاف در اختیار سازمان بورس نگذارند تا برعکس انتظار، از مزیت بورسی نشدن لذت ببرند!

چالش‌های عرضه نفت در بورس انرژی

یکی از چالش‌برانگیزترین حامل‌‌های انرژی که بحث‌های زیادی درباره عرضه آن در بازار بورس انرژی شکل گرفته نفت خام است. بعد از مدت‌ها کش‌وقوس و مذاکره بر سر عرضه نفت در بورس انرژی، عرضه آن موافقت شد اما ابهامات زیادی در شیوه اجرای این برنامه وجود دارد که باید حل شود.

اگر این اتفاق برای نفت خام بیفتد شاهد عرضه فیزیکی نفت خام در بورس انرژی خواهیم بود که تسویه وجوه آن به‌صورت ارزی با ارزی یورو اتفاق خواهد افتاد که می‌تواند یک تحول بزرگ و مهم در سازوکار فروش و صادرات نفت خام به‌حساب بیاید. از مزایای عرضه نفت خام در بازار بورس انرژی می‌توان به شفافیت و سلامت بازار اشاره کرد که این به‌نوبه خود می‌تواند علامت دهنده خوبی برای صادرات نفت خام باشد.

از طرفی عرضه نفت خام که از مهم‌ترین کالاهایی است که ما در بازار جهانی آن را به فروش می‌رسانیم و بخش بزرگی از GDP مان را شامل می‌شود می‌تواند دست دلالان و واسطه‌گران را کوتاه کند و منافع این‌چنینی را در بازار نفت کاهش دهد. زمانی که اطلاعات شفاف باشد بسیاری از سرمایه‌گذاران خارجی با اطمینان بیشتری اقدام به خریدوفروش می‌کنند که این به‌نوبه خود بسیار بر درآمد کشور موثر خواهد بود.

سرمایه‌ای با درهم تنیدگی‌های فراوان

با تمام صحبت‌ها و مذاکراتی که شده است، ساختار دولتی که بر صنعت نفت وجود دارد و رویه‌های سنتی که تغییر آن‌ها بسیار سخت و زمان‌بر است، باعث شده است که اهداف موردنظر برای توسعه بازار نفت خام و فرآورده‌های نفتی در بورس انرژی ایران با مانع مواجه شود. در حال حاضر قیمت‌گذاری نفت خام صادراتی که شرکت ملی نفت ایران امور آن را مدیریت می‌کند، بر مبنای میانگین قیمتی نفت خام عمان و دبی انجام می‌شود.

با توجه به این مسئله برای تغییر این رویه و قرار گرفتن معیار قیمت بورس انرژی برای نفت خام نیازمند برنامه‌ریزی مناسب و منسجمی هستیم. اینکه ما بتوانیم نفتمان را در بورس انرژی معامله کنیم، باعث می‌شود که شرایط حضور پالایشگاه‌های خارجی و خریداران این محصولات فراهم شود که این به‌نوبه خود باعث افزایش تعداد مشارکت‌کنندگان و بهبود شرایط و ثبات فروش نفت و فرآورده‌های نفتی در کشورمان می‌شود.

چرا نفت را بر صحنه بازار بورس انرژی در حال نقش‌آفرینی نمی‌بینیم؟

همان‌طور که گفته شد، نفت خام می‌تواند با قرار گرفتن در بازار بورس انرژی مزایای زیادی را برای کشور به همراه داشته باشد اما یک سری ویژگی‌ها و مسائلی که درباره نفت وجود دارد روند حضور آن در بازار بورس انرژی را به تعویق انداخته است.

یکی از این مسائل که به ماهیت خود نفت خام برمی‌گردد این است که نفت قابلیت ذخیره‌سازی دارد. به‌طور مثال شرکت برق یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین دغدغه‌هایش عدم توانایی در ذخیره برق است. برای همین باید همواره به‌صورت دقیق میزان تقاضای برق را رصد کند که در زمان پیک و غیر پیک دچار قطعی نشود.

اما برعکس گاز و برق، نفت را می‌توان ذخیره کرد، به همین دلیل شاید انگیزه‌های سودجویانه‌ای که از این ذخیره‌سازی حاصل می‌شود، تبدیل به مانعی برای عرضه نفت در بازار بورس انرژی شده است. یکی از دلایل دیگر این است که بخش زیادی از آمد کشور از نفت است و کشور بسیار به این درآمدها وابسته است و همین تبدیل به مانعی برای قرارگیری آن در کانال بورس می‌شود و از طرفی دولت نیز تمایل دارد که اختیار تام در مورد بازاریابی و فروش نفت داشته باشد. این نکته همچنین در قراردادهای نفتی نیز بسیار ملموس است.